پاسخ قرآن
قرآن کریم، به عنوان کلام الهی و چراغ راهنمای بشریت، نه تنها به اهمیت گفتار نیکو و هدفمند می‌پردازد، بلکه به گونه‌ای عمیق و همه‌جانبه، ما را به مهارت «شنیدن» و «گوش دادن» ترغیب میکند. شنیدن در آموزه‌های قرآنی فراتر از یک فعالیت صرفاً فیزیکی است؛ بلکه شامل فرایند فعال، آگاهانه و با بصیرتی می‌شود که منجر به فهم، همدلی و رشد معنوی می‌گردد. این کتاب آسمانی، بنیان‌های یک شنونده خوب بودن را در ابعاد مختلف زندگی، از ارتباط با خداوند گرفته تا تعاملات انسانی و درون‌نگری، ترسیم میکند. در ابتدا، قرآن بر اهمیت گوش دادن به کلام الهی و تدبر در آن تأکید فراوان دارد. سوره اعراف، آیه 204 به صراحت می‌فرماید: «وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ» (و چون قرآن خوانده شود، به آن گوش فرا دهید و خاموش باشید تا مورد رحمت قرار گیرید). این آیه دستور مستقیمی برای «استماع» و «انصات» است. "استماع" به معنای شنیدن با دقت و توجه است و "انصات" به معنای سکوت همراه با حضور قلب و تمرکز کامل، به گونه‌ای که هیچ چیز مانع درک پیام الهی نشود. این نوع گوش دادن، نه تنها برای دریافت هدایت و رحمت الهی ضروری است، بلکه الگویی برای نحوه گوش دادن در سایر جنبه‌های زندگی نیز محسوب می‌شود. وقتی ما به کلام خدا با این دقت گوش می‌دهیم، در واقع در حال تمرین مهارتی هستیم که در ارتباط با دیگران نیز به کارمان می‌آید. این تمرین، ما را به درک عمیق‌تر مفاهیم، صبوری در برابر اطلاعات، و پرهیز از قضاوت عجولانه عادت می‌دهد. تدبر در آیات قرآن (مثلاً در سوره محمد آیه 24 و سوره ص آیه 29)، شکلی فعال از شنیدن است که در آن شنونده با پرسشگری و تفکر عمیق، به دنبال کشف لایه‌های پنهان معنا و تأثیرگذاری آیات بر زندگی خود است. در سطح تعاملات انسانی، قرآن اصول فراوانی را برای تبدیل شدن به یک شنونده خوب ارائه می‌دهد. یکی از مهمترین این اصول، "عدم قضاوت عجولانه" و "تحقیق و تبین" پیش از عمل است. سوره حجرات، آیه 6 می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَن تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَىٰ مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ» (ای کسانی که ایمان آورده‌اید، اگر شخص فاسقی خبری برای شما آورد، تحقیق کنید، مبادا ناآگاهانه به گروهی زیان رسانید و از کرده خود پشیمان شوید). این آیه مستقیماً بر اهمیت شنیدن انتقادی و هوشمندانه تأکید میکند؛ یعنی صرف شنیدن یک خبر کافی نیست، بلکه باید آن را بررسی، تأیید یا رد کرد. این آموزه نه تنها از اشاعه شایعات و دروغ‌ها جلوگیری میکند، بلکه به ما میآموزد که همواره پیش از پذیرش کامل یک پیام، آن را از فیلتر عقل و منطق بگذرانیم و در صورت لزوم، از منبع اصلی آن استعلام کنیم. این عمل، نشان‌دهنده احترام به شنونده و گوینده است و به ساختار یک جامعه مبتنی بر صداقت و عدالت کمک میکند. همچنین، قرآن بر اهمیت "حکمت" و "موعظه حسنه" در گفتگو و جدال به بهترین شیوه تأکید دارد. سوره نحل، آیه 125 می‌فرماید: «ادْعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ ۖ وَجَادِلْهُم بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ ۚ» (با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن؛ و با آنها به بهترین شیوه مجادله نما). "جدال به بهترین شیوه" مستلزم آن است که فرد نه تنها سخن خود را به شیوه‌ای مؤثر بیان کند، بلکه به حرف طرف مقابل نیز با دقت گوش دهد تا نقاط مشترک یا تفاوت‌ها را درک کند و بتواند پاسخی منطقی و محترمانه ارائه دهد. این رویکرد، ما را به شنیدن برای فهمیدن، نه صرفاً برای پاسخ دادن، سوق می‌دهد. این نوع شنیدن باعث می‌شود که گفتگوها سازنده‌تر شوند و به جای تبدیل شدن به منازعات بی‌نتیجه، به تفاهم و راه حل منجر شوند. قرآن همچنین بر اهمیت "قول کریم" و "قول معروف" (سخنان نیکو و شایسته) تأکید میکند که این خود به شنیدن احترام‌آمیز و درک متقابل از نیازهای گوینده بازمی‌گردد. وقتی خوب گوش می‌دهیم، می‌توانیم کلماتی را انتخاب کنیم که سازنده و آرامش‌بخش باشند و به روابط انسانی عمق ببخشند. به علاوه، قرآن به گونه‌ای ظریف به مفهوم "شنیدن با قلب" یا "شنیدن روحانی" نیز اشاره میکند. آیاتی نظیر سوره اعراف، آیه 179 و سوره بقره، آیه 171 به کسانی اشاره دارند که «گوش دارند اما نمی‌شنوند» و «چشم دارند اما نمی‌بینند»، که این اشاره به عدم درک و بصیرت قلبی است. این بدان معناست که شنیدن واقعی، تنها با گوش‌های فیزیکی صورت نمی‌گیرد، بلکه با گشودگی قلب، عقل و روح همراه است. یک شنونده خوب در اسلام، کسی است که نه تنها به کلمات توجه میکند، بلکه احساسات، نیت‌ها و پیام‌های ناگفته را نیز درک میکند. این سطح از شنیدن، مستلزم همدلی و هوش هیجانی بالایی است که از آموزه‌های قرآنی درباره رحمت، شفقت و احترام به انسان نشأت می‌گیرد. در نهایت، قرآن به ما میآموزد که با شنیدن آگاهانه، می‌توانیم از اشتباهات جلوگیری کنیم، روابطمان را بهبود بخشیم، دانشمان را افزایش دهیم، و به سوی حکمت و حقیقت گام برداریم. این مهارت نه تنها در مسیر رشد فردی و معنوی حیاتی است، بلکه در ساختار یک جامعه سالم و منسجم نیز نقش کلیدی ایفا میکند. لذا، قرآن شنونده خوب بودن را به عنوان یک فضیلت جامع و اساسی برای دستیابی به رضایت الهی و سعادت دنیوی و اخروی مطرح میکند.
آیات مرتبط
وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ
و چون قرآن خوانده شود، به آن گوش فرا دهید و خاموش باشید تا مورد رحمت قرار گیرید.
اعراف : 204
ادْعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ ۖ وَجَادِلْهُم بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ ۚ
(مردم را) با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن؛ و با آنها به بهترین شیوه مجادله نما.
نحل : 125
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَن تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَىٰ مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، اگر شخص فاسقی خبری برای شما آورد، تحقیق کنید، مبادا ناآگاهانه به گروهی زیان رسانید و از کرده خود پشیمان شوید.
حجرات : 6
داستانی دلنشین
حکایت کنند که در روزگاران قدیم، شاگردی جوان و بسیار باهوش در محضر استادی فرزانه درس می‌آموخت. این شاگرد هر چند ذهنی پرسشگر و زبانی گویا داشت، اما استاد همواره او را به سکوت و گوش دادن بیشتر تشویق می‌کرد. روزی شاگرد با بی‌قراری از استاد پرسید: «ای معلم گرانقدر، چرا مرا از سخن گفتن منع می‌کنید؟ مگر نه که با پرسش‌ها و اظهار نظرهاست که انسان به دانش دست می‌یابد؟» استاد لبخندی زد و گفت: «ای فرزند، بشنو تا بدانی. درختان بلند، ریشه‌های عمیق دارند زیرا سال‌ها خاموش مانده و از زمین می‌نوشند. چشمه‌ها آرام آرام از دل کوه می‌جوشند و رودخانه‌ها با سکوت جاری می‌شوند تا دریا شوند. کسی که زیاد می‌گوید، کمتر می‌شنود و کسی که کمتر می‌شنود، کمتر میآموزد. گوش‌ها دو تا هستند و زبان یکی؛ این خود نشانه آن است که باید دو برابر بیشتر گوش داد و یک برابر سخن گفت. حکمت، در گوش دادن به صدای قلب و به صدای خرد دیگران است، نه در پرگوئی.» شاگرد با دقت گوش داد و از آن روز، بیش از پیش به شنیدن و تأمل مشغول شد و در نتیجه، به یکی از داناترین و خردمندترین افراد زمان خود تبدیل گشت. این داستان، یادآور این نکته ظریف است که در مسیر طلب علم و کمال، گاه سکوت و شنیدن، پربارتر از هزاران گفتار است و گوش جان سپردن به نجوای حق و پندار نیک دیگران، راهگشای سعادت است.