پاسخ قرآن
بله، قطعاً و بدون هیچ تردیدی، یکی از بنیادی‌ترین و اساسی‌ترین مفاهیم در جهان‌بینی قرآنی و اسلامی، مسئولیت و پاسخگویی تک‌تک انسانها در برابر پروردگار است. این مسئولیت، نه تنها یک تکلیف دینی، بلکه جوهر کرامت و جایگاه ویژه انسان در نظام آفرینش محسوب می‌شود. قرآن کریم بارها و به شیوه‌های گوناگون، این حقیقت را به ما یادآوری می‌کند که هر فردی در قبال اعمال، نیت‌ها، انتخاب‌ها و حتی افکارش، در پیشگاه الهی پاسخگو خواهد بود. این اصل، سنگ بنای عدالت الهی و دلیل ارسال پیامبران و کتاب‌های آسمانی است. از همان آغاز خلقت انسان، خداوند متعال مسئولیت بزرگی را به او واگذار کرده است که در قرآن به آن «امانت» الهی تعبیر می‌شود. در سوره احزاب، آیه ۷۲ می‌خوانیم: «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَن يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ ۖ إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولًا» (ما امانت [الهی] را بر آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها عرضه کردیم، پس از پذیرفتن آن امتناع ورزیدند و از آن هراسیدند؛ و انسان آن را بر دوش گرفت. به‌راستی که او بسیار ستمگر [نسبت به خود] و نادان [به عواقب کار] است). این امانت بزرگ، همان بار مسئولیت تکلیف، اراده آزاد، عقل و قدرت انتخاب بین خیر و شر است که انسان با پذیرش آن، به موجودی مختار و صاحب اراده تبدیل شد. این تمایز اساسی، انسان را از سایر مخلوقاتی که فاقد این اختیار هستند، جدا می‌سازد و او را شایسته پاداش و جزا می‌گرداند. پاسخگویی فردی یکی از ویژگی‌های بارز این مسئولیت است. قرآن کریم به وضوح بیان می‌کند که هیچ کس بار گناه دیگری را به دوش نخواهد کشید و هر کسی مسئول اعمال خویش است. در سوره انعام، آیه ۱۶۴ می‌فرماید: «وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَىٰ» (و هیچ گناه‌کاری بار گناه دیگری را بر دوش نمی‌گیرد). این آیه تأکیدی قاطع بر عدالت الهی است که حساب هر فرد را جداگانه رسیدگی می‌کند. یعنی روابط خانوادگی، دوستانه، یا اجتماعی، هرگز نمی‌توانند مانع از پاسخگویی مستقیم فرد در برابر اعمالش شوند. هر عمل، گفتار، نیت و حتی سکوت ما در جایی که باید سخن می‌گفتیم، ثبت و ضبط می‌شود و در روز قیامت، نتیجه آن را خواهیم دید. سوره زلزال، آیات ۷ و ۸ این حقیقت را به شکل بسیار ملموسی بیان می‌کند: «فَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ * وَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ» (پس هر کس هم‌وزن ذره‌ای کار نیک کند، آن را می‌بیند؛ و هر کس هم‌وزن ذره‌ای کار بد کند، آن را می‌بیند). بنابراین، این مسئولیت فراگیر است و شامل تمامی جنبه‌های زندگی انسان می‌شود؛ از روابط فردی و خانوادگی گرفته تا نقش‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی. مسئولیت در قبال حقوق والدین، همسر، فرزندان، همسایگان، فقرا و نیازمندان، محیط زیست، و حتی حیوانات و گیاهان، همگی از مصادیق این پاسخگویی هستند. هر نعمتی که خداوند به انسان داده، اعم از سلامتی، ثروت، علم، قدرت و حتی زمان و عمر، همراه با مسئولیتی است که باید در قبال آن پاسخگو باشد که چگونه از آن استفاده کرده است. آیا در راه خیر به کار برده یا در راه شر؟ آیا شکر نعمت را به جا آورده یا کفران کرده است؟ نکته بسیار مهم دیگر این است که خداوند متعال هیچ‌گاه کسی را بدون آگاهی و هدایت مسئول نکرده است. ارسال پیامبران، انزال کتاب‌های آسمانی و الهام الهی به فطرت انسان، همه برای اتمام حجت و روشن ساختن مسیر حق از باطل است. قرآن به ما می‌گوید که خداوند هرگز قومی را عذاب نمی‌کند مگر آنکه پیامبر و هشداردهنده‌ای برایشان فرستاده باشد (سوره اسراء، آیه ۱۵: «وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّىٰ نَبْعَثَ رَسُولًا»). این اصل نشان‌دهنده عدالت مطلق خداوند است. بنابراین، مسئولیت در جایی معنا پیدا می‌کند که انسان به بلوغ عقلی رسیده باشد و پیام الهی نیز به او ابلاغ شده باشد. افرادی که از نظر عقلی ناتوان هستند یا هرگز در طول حیاتشان، پیام دین به شکل صحیح به آن‌ها نرسیده است (که در الهیات اسلامی از آن‌ها به «اهل فترت» یاد می‌شود)، در روز قیامت مورد لطف و عدل خاص الهی قرار خواهند گرفت و حکم آن‌ها متفاوت خواهد بود، چرا که حجت بر آن‌ها تمام نشده است. اما این استثنائات، اصل کلی مسئولیت پذیری انسان‌های مختار و آگاه را نفی نمی‌کند. همچنین، خداوند در قرآن تأکید می‌کند که هیچ کس را بیش از توانش مکلف نمیسازد. در سوره بقره، آیه ۲۸۶ می‌خوانیم: «لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا» (خداوند هیچ کس را جز به اندازه توانایی‌اش تکلیف نمی‌کند). این آیه تسلی‌بخش است و نشان می‌دهد که تکالیف الهی همواره متناسب با ظرفیت‌های فردی ما هستند. پس جای هیچ نگرانی برای ناتوانی در انجام مسئولیت‌ها نیست، زیرا خداوند آنچه را که فراتر از توان ماست، از ما نخواسته است. این رحمت و عدالت، اطمینان‌بخش است که حسابرسی روز قیامت نیز بر پایه همین اصل عدالت و رحمت الهی خواهد بود. در نهایت، این حس مسئولیت در برابر خدا، نه برای ایجاد ترس و وحشت، بلکه برای بیدار کردن وجدان، تهذیب نفس، و سوق دادن انسان به سوی کمال و سعادت است. آگاهی از اینکه هر عملی ثبت می‌شود و هر لحظه‌ای حساب و کتابی دارد، انسان را در انتخاب‌هایش دقیق‌تر می‌کند و به او انگیزه‌ای می‌دهد تا زندگی خود را هدفمندانه و بر اساس آموزه‌های الهی بنا کند. این مسئولیت، ستون فقرات حیات معنوی و اجتماعی ماست و به زندگی ما معنا و جهت می‌بخشد. بنابراین، بله، همه انسانها در برابر خدا مسئولاند، و این مسئولیت، موهبتی است که راه را برای رشد، تعالی و رسیدن به قرب الهی هموار می‌سازد.
آیات مرتبط
إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَن يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ ۖ إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولًا
همانا ما امانت را بر آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها عرضه کردیم، پس از پذیرفتن آن سر باز زدند و از آن ترسیدند؛ و انسان آن را بر دوش کشید. به‌راستی که او [نسبت به خود] بسیار ستمگر [و نسبت به عواقب کار] نادان است.
احزاب : 72
قُلْ أَغَيْرَ اللَّهِ أَبْغِي رَبًّا وَهُوَ رَبُّ كُلِّ شَيْءٍ ۚ وَلَا تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ إِلَّا عَلَيْهَا ۚ وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَىٰ ۚ ثُمَّ إِلَىٰ رَبِّكُم مَّرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ
بگو: آیا جز خدا پروردگاری بجویم در حالی که او پروردگار هر چیزی است؟ و هیچ کس جز بر خود گناهی کسب نمی‌کند؛ و هیچ گناه‌کاری بار گناه دیگری را بر دوش نمی‌گیرد؛ سپس بازگشت شما به سوی پروردگارتان است، پس شما را از آنچه در آن اختلاف داشتید، آگاه می‌سازد.
انعام : 164
فَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ
پس هر کس هم‌وزن ذره‌ای کار نیک کند، آن را می‌بیند؛
زلزال : 7
وَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ
و هر کس هم‌وزن ذره‌ای کار بد کند، آن را می‌بیند.
زلزال : 8
داستانی دلنشین
آورده‌اند که پادشاهی عادل، وزیران خود را گرد آورد و گفت: «سیاستِ صحیح در کشورداری چیست؟» یکی گفت: «سخت‌گیری و انضباط.» دیگری گفت: «نرمش و مهربانی.» اما پیری دانا، که سال‌ها در گلستان و بوستان سعدی خرد آموخته بود، لب گشود و گفت: «ای پادشاه! بهترین سیاست آن است که هر کس را به اندازه تکلیفش مسئول بدانی. همان‌گونه که باغبان به هر نهال به قدر نیاز آب می‌دهد و علف هرز را از ریشه می‌کَنَد، باید هر فردی، از شما پادشاه که مسئول رعیتید تا روستایی که مسئول کشت و کار خویش است، بداند که حسابِ اعمالش جداگانه است. زیرا همان‌طور که سعدی می‌گوید: «پادشاهی که رعیت نپرورد، از بیم جان خویشتن بخورد.» و رعیت نیز اگر بی‌پروا باشد، ملک تباه شود. پس هر که دانه نیکی بکارد، میوه‌ی نیک درو کند و هر که بذر تباهی افکند، جز خزان نبیند. این است که هر کس در جایگاه خود، مسئولِ اعمال خویش است، و این مسئولیت، بنای عدل و آبادانی است.» پادشاه از این سخن خردمندانه شاد شد و دانست که رستگاری در گرو آگاهی هر فرد به بارِ امانتی است که بر دوش دارد.