پاسخ قرآن
قرآن کریم، کتاب هدایت الهی، اگرچه به صراحت از اصطلاح مدرن «پیشرفت مادی» استفاده نمیکند، اما در بطن آموزههای خود، اصولی را بیان میکند که به وضوح بر اهمیت تلاش، آبادانی زمین، بهرهبرداری صحیح از منابع، و بهبود شرایط زندگی انسان در این دنیا دلالت دارد. در حقیقت، قرآن به انسانها نه تنها اجازه میدهد که به دنبال رفاه مادی باشند، بلکه در بسیاری از موارد آن را تشویق نیز میکند، البته در چارچوبی اخلاقی و معنوی که هدف اصلی، یعنی رستگاری در آخرت، فراموش نشود. این رویکرد متعادل، کلید فهم دیدگاه قرآن درباره پیشرفت مادی است. یکی از مهمترین مفاهیم قرآنی که بنیانگذار دیدگاه آن نسبت به پیشرفت مادی است، مسئولیت انسان به عنوان «خلیفه» یا جانشین خداوند بر روی زمین است. در سوره بقره، آیه 30، خداوند میفرماید: «وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً». این مقام خلیفه بودن، بار مسئولیتی بزرگ بر دوش انسان میگذارد تا زمین را آباد کند، از منابع آن بهرهبرداری نماید و آن را برای نسلهای بعدی حفظ کند. آبادانی زمین (عِمارَةُ الْأَرْض) مفهومی است که در قرآن بارها به آن اشاره شده، مثلاً در سوره هود، آیه 61 که میفرماید: «هُوَ أَنشَأَكُم مِّنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا». این آیه به روشنی بیان میکند که خداوند ما را از زمین پدید آورده و آبادانی آن را بر عهده ما گذاشته است. این «استعمار» به معنای مسکون ساختن، کشت و زرع، و بهرهبرداری سازنده از زمین است که خود پایههای اصلی پیشرفت مادی را تشکیل میدهد. از این رو، تلاش برای ساختن شهرهای بهتر، ایجاد زیرساختهای مناسب، و توسعه فناوریهایی که زندگی انسان را آسانتر و کارآمدتر میکند، نه تنها مجاز است بلکه در راستای این مسئولیت الهی قرار میگیرد. قرآن همچنین بر مفهوم «تسخیر» طبیعت به دست انسان تأکید دارد. آیات متعددی بیان میکنند که خداوند تمام هستی، از جمله آسمانها، زمین، خورشید، ماه، دریاها و آنچه در آنهاست را برای خدمت به انسان مسخر کرده است. به عنوان مثال، در سوره نحل، آیه 14 میخوانیم: «وَهُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْكَ مَوَاخِرَ فِيهِ وَلِتَبْتَغُوا مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ». این آیه به وضوح تشویق به استفاده از دریا برای صید ماهی، استخراج جواهرات، و دریانوردی برای تجارت و کسب روزی میکند. این تسخیر به معنای استفاده هوشمندانه و هدفمند از منابع طبیعی است که مستلزم تحقیق، نوآوری، و توسعه دانش و فناوری است. این خود تعریف روشن و قرآنی از پیشرفت مادی است که نه تنها مجاز شمرده شده، بلکه به عنوان نعمتی الهی و زمینهای برای شکرگزاری معرفی میگردد. در سوره ملک، آیه 15 نیز آمده: «هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِي مَنَاكِبِهَا وَكُلُوا مِن رِّزْقِهِ ۖ وَإِلَيْهِ النُّشُورُ». این آیه نیز به انسان فرمان میدهد که در جوانب زمین حرکت کند، از روزی خداوند بخورد، که این خود اشاره به کسب و کار، سفر، و بهرهبرداری از امکانات زمین دارد. با این حال، قرآن همیشه بر لزوم حفظ تعادل بین دنیا و آخرت تأکید دارد. پیشرفت مادی هیچگاه نباید هدف نهایی زندگی باشد، بلکه باید وسیلهای برای رسیدن به اهداف والاتر معنوی و اخلاقی قرار گیرد. سوره قصص، آیه 77، این تعادل را به زیبایی بیان میکند: «وَابْتَغِ فِيمَا آتَاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ ۖ وَلَا تَنسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا ۖ وَأَحْسِن كَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْكَ ۖ وَلَا تَبْغِ الْفَسَادَ فِي الْأَرْضِ ۖ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ». این آیه به روشنی میفرماید که از آنچه خدا به شما داده، سرای آخرت را بجویید، اما سهم خود را از دنیا فراموش نکنید و نیکی کنید همانگونه که خدا به شما نیکی کرده است، و هرگز در زمین تباهی و فساد نکنید. این «نصیب من الدنیا» شامل رفاه، لذتهای حلال، و پیشرفت مادی است که نه تنها مجاز بلکه لازم است، تا انسان بتواند زندگی با کرامت داشته باشد و به دیگران نیز کمک کند. اما این نصیب نباید به غفلت از آخرت و یا طغیان و فساد منجر شود. قرآن همچنین به شدت از افراط در مادیگرایی، حرص و طمع، جمعآوری ثروت بدون رعایت حقوق دیگران، و اسراف و تبذیر نهی میکند. ثروتاندوزی که منجر به ظلم، استثمار، یا فراموشی مستمندان شود، در قرآن مذموم است. آیاتی مانند سوره توبه، آیه 34 که ثروتاندوزان را مورد نکوهش قرار میدهد، یا سوره همزه که وای بر عیبجویان مالپرست میگوید، نشاندهنده خط قرمزهای اسلام در زمینه پیشرفت مادی است. این پیشرفت باید بر مبنای عدالت، احسان، و مسئولیت اجتماعی باشد. زکات، صدقه، و انفاق فی سبیلالله نه تنها وظایف شرعی هستند، بلکه ابزارهایی برای توزیع ثروت و جلوگیری از تمرکز آن در دست عدهای خاص میباشند که به نوبه خود به پایداری پیشرفت اجتماعی کمک میکند. بنابراین، قرآن پیشرفت مادی را تأیید میکند، به شرطی که این پیشرفت، به جای آنکه انسان را از هدف اصلی خلقتش دور کند، ابزاری باشد در جهت رسیدن به سعادت حقیقی و جامع، که هم دنیا را در بر گیرد و هم آخرت را.
آیات مرتبط
وَابْتَغِ فِيمَا آتَاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ ۖ وَلَا تَنسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا ۖ وَأَحْسِن كَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْكَ ۖ وَلَا تَبْغِ الْفَسَادَ فِي الْأَرْضِ ۖ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ
و با آنچه خداوند به تو داده، سرای آخرت را بجوی؛ و نصیب خود را از دنیا فراموش مکن؛ و نیکی کن همانگونه که خدا به تو نیکی کرده است؛ و در زمین فساد مکن که خداوند مفسدان را دوست نمیدارد.
قصص : 77
هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِي مَنَاكِبِهَا وَكُلُوا مِن رِّزْقِهِ ۖ وَإِلَيْهِ النُّشُورُ
اوست که زمین را برای شما رام کرد، پس در اطراف آن راه بروید و از روزی او بخورید؛ و رستاخیز به سوی اوست.
ملک : 15
فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلَاةُ فَانتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِن فَضْلِ اللَّهِ وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَّعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ
پس چون نماز پایان یافت، در زمین پراکنده شوید و از فضل خدا بجویید و خدا را بسیار یاد کنید، باشد که رستگار شوید.
جمعه : 10
داستانی دلنشین
در گلستان سعدی آمده است که پادشاهی عادل، روزی به همراه وزیرش به گشت و گذار در باغی پربار پرداختند. در آنجا، باغبانی را دیدند که با جدیت تمام و با عرق جبین، زمین را شخم میزد و نهالهای جوان میکاشت. پادشاه که از کار سخت و همت بلند او به وجد آمده بود، با لبخندی مهربانانه پرسید: «ای مرد زحمتکش، با این همه تلاش بیوقفه، چه امید داری که از این زمین به دست آوری؟» باغبان با احترام و خلوص نیت پاسخ داد: «ای پادشاه بزرگ، من آنچه را که خداوند رحمان از نعمتهای بیدریغ خود، از زمین و آب و نور خورشید، به من ارزانی داشته، به کار میگیرم و با کوشش و دستان خود آن را به ثمر مینشانم. چه بسا میوههای شیرین این درختان را خودم نخورم، اما یقین دارم که دیگران از آن بهرهمند خواهند شد. این تلاش من، هم برای کسب روزی حلال خودم و خانوادهام است و هم برای آبادانی این سرزمین که همه از آن بهرهمند شوند.» پادشاه به وزیرش رو کرد و با نگاهی پر معنی گفت: «ببین! این است معنای واقعی آبادانی و بهرهمندی درست از نعمتها. کسی که با تلاش صادقانه و نیت خیر، زمین را آباد میکند، در حقیقت هم دنیای خود را آباد کرده و هم رضایت و پاداش الهی را به دست آورده است.» این حکایت دلنشین نشان میدهد که پیشرفت مادی، اگر با نیت پاک، تلاش مشروع و نگاه به آبادانی جامعه همراه باشد، نه تنها مذموم نیست، بلکه مورد تأیید و تشویق است و به خیر و برکتی میانجامد که همگان از آن بهرهمند میشوند.