پاسخ قرآن
آیا قرآن نسبت به ناآگاهی اخلاقی قضاوتی دارد؟ این پرسش عمیقی است که به جوهر عدالت الهی، مسئولیتپذیری انسان، و ماهیت هدایت در اسلام میپردازد. قرآن کریم، به عنوان راهنمای نهایی برای بشریت، قطعاً به مفهوم "ناآگاهی اخلاقی" میپردازد، اما قضاوت آن ظریف است و بین انواع مختلف ناآگاهی و پیامدهای آنها تمایز قائل میشود. این موضوعی است که هم بر رحمت بیکران خداوند و هم بر عدالت بیتزلزل او تأکید دارد. در بنیادیترین سطح، قرآن اصلی از عدالت را بنا مینهد که هیچ نفسی بیش از توانایی خود مکلف نمیشود و هیچ کس بدون دریافت هدایت روشن مجازات نمیگردد. این اصل به زیبایی در سوره اسراء (۱۷:۱۵) بیان شده است: "و ما هرگز مجازات نخواهیم کرد تا زمانی که پیامبری بفرستیم." این آیه یک اصل اساسی را تعیین میکند: مسئولیتپذیری الهی با در دسترس بودن هدایت الهی گره خورده است. اگر فردی واقعاً به حقیقت دسترسی نداشته باشد، هرگز پیام را نشنیده باشد، یا در دوران یا مکانی زندگی کرده باشد که دانش کاملاً غیرقابل دسترس بوده است، وضعیت او از نظر خداوند به گونهای متفاوت دیده میشود. چنین افرادی که در کلام اسلامی گاهی "اهل فترت" (افرادی که در فاصله زمانی بین پیامبران زندگی کردهاند) نامیده میشوند، مشمول قضاوت نهایی خداوند هستند که ریشه در عدالت و رحمت کامل او دارد و او گرایش ذاتی آنها به خیر (فطرت) و اعمالشان را بر اساس نوری که ممکن است داشتهاند، ارزیابی میکند. با این حال، قرآن همچنین روشن میسازد که همه ناآگاهیها قابل بخشش نیستند. تفاوت حیاتی بین ناآگاهیای که ناشی از عدم دسترسی واقعی به دانش است و ناآگاهیای که از سهلانگاری، لجاجت، یا امتناع عمدی از جستجو و پذیرش حقیقت نشأت میگیرد، وجود دارد. قرآن به شدت کسانی را محکوم میکند که با وجود نشانههای آشکار، پیامبران، یا توانایی جستجوی دانش، ترجیح میدهند در جهل بمانند یا فعالانه حقیقت را رد کنند. این یک ناآگاهی منفعلانه نیست، بلکه رویگردانی فعال از هدایت است. به عنوان مثال، بسیاری از آیات کسانی را توصیف میکنند که دارای عقل، گوش و چشم هستند اما انتخاب میکنند که از آنها برای درک پیام الهی استفاده نکنند و آنها را به چهارپایان یا بدتر از آن تشبیه میکنند. دلهای آنها مهر شده است، نه به طور خودسرانه توسط خداوند، بلکه به دلیل رد مداوم و اعمال نادرست خودشان. قرآن همچنین به خطاهایی که از "سهلانگاری" یا "ناآگاهی غیرعمدی" ناشی میشوند، میپردازد. سوره نساء (۴:۱۷) درباره توبه برای کسانی صحبت میکند که "کار بدی را از روی جهالت [یا بیاحتیاطی] انجام میدهند و سپس به زودی توبه میکنند." اصطلاح "جهالة" در اینجا میتواند به معنای غفلت، حماقت، یا در لحظه عمل بهتر ندانستن باشد، نه فقدان مطلق دانش. اگر چنین افرادی خطای خود را تشخیص دهند و صمیمانه توبه کنند، خداوند آمرزنده است. این نشان میدهد که خطاهای انسانی و اشتباهات غیرعمدی، حتی اگر ریشه در یک اشتباه لحظهای در قضاوت یا درک ناقص داشته باشند، با توبه صادقانه مورد رحمت و بخشش الهی قرار میگیرند. سوره بقره (۲:۲۸۶) این را بیشتر تقویت میکند، آنجا که مؤمنان دعا میکنند: "پروردگارا، اگر فراموش کردیم یا خطا کردیم، ما را مؤاخذه نکن." این دعا که خداوند وعده اجابت آن را داده است، تأکید میکند که اشتباهات غیرعمدی (از جمله آنهایی که از فراموشی واقعی یا عدم آگاهی فوری ناشی میشوند) به همان شیوهای که نافرمانی عمدی مورد مجازات قرار میگیرد، علیه شخص شمرده نمیشوند. علاوه بر این، قرآن بر مسئولیت جدی انسان در جستجوی دانش و تأمل در نشانههای خداوند در کائنات و درون خود تأکید میکند. اسلام دینی است که ارزش بسیار زیادی برای علم قائل است. کوتاهی در یادگیری دین و احکام اخلاقی آن، به ویژه زمانی که امکانات آن در دسترس است، میتواند از ناآگاهی بیعیب به سهلانگاری مستوجب سرزنش تبدیل شود. اگر فردی در جامعهای زندگی میکند که پیام اسلام در آن حاضر است، یا اصول اخلاقی جهانی (مانند راستگویی، عدالت، مهربانی) از طریق وجدان ذاتی انسان (فطرت) و هنجارهای اجتماعی آشکار است، پس از او انتظار میرود که با این اصول درگیر شود. در اصل، قرآن ناآگاهی اخلاقی را در یک طیف قضاوت میکند. در یک سوی این طیف، رحمت عمیق برای کسانی است که واقعاً هیچ فرصتی برای دانستن حقیقت نداشتهاند. در سوی دیگر، قضاوت سخت برای کسانی است که عمداً دانش و هدایت موجود را نادیده گرفتند، رد کردند یا فعالانه سرکوب کردند. برای اکثریت قریب به اتفاق مردم که ممکن است جایی در این میان قرار گیرند—کسانی که اشتباهاتی را به دلیل درک ناقص، بیاحتیاطی لحظهای، یا صرفاً عدم بینش عمیقتر در یک موضوع اخلاقی خاص انجام میدهند—درب توبه و رحمت خداوند گشوده است. قضاوت نهایی با خداوند است که هر قلب، هر نیت و هر شرایطی را میشناسد. این یادآوری برای ماست که پیوسته در پی کسب دانش باشیم، عمیقاً تأمل کنیم و بکوشیم طبق رهنمودهای اخلاقی قرآن زندگی کنیم، همیشه آگاه باشیم که قاضی واقعی ما دانای مطلق، حکیم مطلق و مهربان مطلق است. پیگیری مداوم دانش و پالایش اخلاقی، بنابراین نه تنها یک تلاش معنوی، بلکه جنبهای اساسی از مسئولیتپذیری در نزد خداوند است. این رویکرد جامع تضمین میکند که عدالت الهی هم کاملاً منصفانه و هم بی نهایت دلسوزانه است.
آیات مرتبط
مَّنِ اهْتَدَىٰ فَإِنَّمَا يَهْتَدِي لِنَفْسِهِ ۖ وَمَن ضَلَّ فَإِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَا ۚ وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَىٰ ۗ وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّىٰ نَبْعَثَ رَسُولًا
هر که هدایت یابد، تنها به سود خود هدایت یافته و هر که گمراه شود، تنها به زیان خود گمراه شده است؛ و هیچ باربرداری بار دیگری را برنمیدارد؛ و ما هرگز عذابکننده نبودهایم تا پیامبری بفرستیم.
اسراء : 15
إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِن قَرِيبٍ فَأُولَٰئِكَ يَتُوبُ اللَّهُ عَلَيْهِمْ ۗ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا
توبه تنها برای کسانی است که کار بد را از روی جهالت انجام میدهند، سپس به زودی توبه میکنند؛ پس خداوند توبه آنان را میپذیرد و خداوند دانای حکیم است.
نساء : 17
لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا ۚ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ ۗ رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِن نَّسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا ۚ رَبَّنَا وَلَا تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِنَا ۚ رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ ۖ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا ۚ أَنتَ مَوْلَانَا فَانصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ
خداوند هیچ کس را جز به اندازه تواناییاش مکلف نمیکند. [سود] آنچه کسب کرده به نفع اوست و [ضرر] آنچه انجام داده به ضرر اوست. پروردگارا! اگر فراموش کردیم یا خطا نمودیم، ما را مؤاخذه نکن. پروردگارا! بار سنگینی بر دوش ما مگذار، چنان که بر دوش پیشینیان ما گذاشتی. پروردگارا! آنچه را که طاقت تحملش را نداریم، بر ما تحمیل مکن و از ما درگذر و ما را ببخشا و بر ما رحم کن. تو مولای ما هستی، پس ما را بر قوم کافران یاری ده.
بقره : 286
داستانی دلنشین
در حکایات گلستان سعدی آمده است که جوانی پرشور و با نیتهای پاک، اما بیبهره از دانش عمیق، در پی انجام کارهای خیر بود. او با شور و شوق فراوان به کمک نیازمندان میشتافت، اما گاهی اوقات به دلیل ناآگاهی از عواقب کارها، عمل او نه تنها سودی نداشت بلکه مشکلی جدید میآفرید. نیت او پاک بود، اما راه و روشش نادرست. شیخی دانا او را زیر نظر گرفت. روزی شیخ به جوان گفت: «ای جوان، راه نیکوکاری تنها با نیت خوب هموار نمیشود، بلکه به دانش صحیح نیز نیاز دارد. چراغی که روغن ندارد، هر چند زیبا باشد، نمیتواند راه را روشن کند. همچنین، شور و اشتیاق بدون حکمت، آدمی را به بیراهه میبرد. به دنبال دانش باش، زیرا دانش، نور حقیقی است که قلب را هدایت میکند و اعمال را پالایش میبخشد تا نیتهای پاک تو میوههایی واقعاً مفید به بار آورند.» جوان از سخنان شیخ پند گرفت و با فروتنی پذیرفت که عمل اخلاقی راستین، هم به قلب پاک و هم به ذهن روشن نیاز دارد.