پاسخ قرآن
قرآن کریم، به عنوان کلام الهی، راهنمایی جامع و بیزمان برای بشریت است. با این حال، باید در نظر داشت که قرآن بیش از ۱۴۰۰ سال پیش و در عصری که تکنولوژیهای ارتباطی امروزین، از جمله فضای مجازی و روابط آنلاین، حتی قابل تصور نبودند، نازل شده است. بنابراین، پاسخ صریح و مستقیم به این سؤال که آیا قرآن به طور خاص «فضای مجازی» یا «روابط آنلاین» را ذکر کرده است، منفی است. قرآن به جزئیات این تکنولوژیهای نوین نپرداخته است، چرا که اساساً در زمان نزول آن وجود خارجی نداشتهاند. اما این به معنای عدم وجود راهنماییهای قرآنی برای نحوه برخورد با این پدیدهها نیست. برعکس، زیبایی و جامعیت تعالیم قرآن در این است که اصول و ارزشهای اخلاقی و رفتاریای را مطرح میکند که فرازمانی و فرازمکانی هستند و میتوانند بر هر جنبهای از زندگی انسان، از جمله تعاملات در فضای مجازی، حاکم باشند. قرآن مجموعهای از دستورات و اصول را ارائه میدهد که پایه و اساس یک زندگی سالم، اخلاقی و معنوی را تشکیل میدهند. این اصول نه تنها به تعاملات رو در رو محدود نمیشوند، بلکه به هر شکلی از ارتباطات انسانی، از جمله آنهایی که در بستر فضای مجازی شکل میگیرند، تعمیم مییابند. برای مثال، قرآن بر اهمیت «صدق» و «راستگویی» تأکید فراوان دارد. در فضای مجازی که امکان پنهان کردن هویت واقعی و انتشار اطلاعات نادرست بسیار بالاست، اصل صداقت قرآنی اهمیت مضاعفی پیدا میکند. خداوند در سوره حجرات آیه ۶ میفرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِن جَاءَکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا أَن تُصِیبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَىٰ مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِینَ؛ ای کسانی که ایمان آوردهاید، اگر شخص فاسقی خبری برای شما آورد، تحقیق کنید، مبادا ناآگاهانه به گروهی آسیب برسانید و از کرده خود پشیمان شوید.» این آیه یک اصل طلایی برای تعاملات آنلاین است. قبل از بازنشر یک خبر، یک تصویر یا یک شایعه، باید از صحت آن اطمینان حاصل کنیم، چرا که انتشار اطلاعات نادرست میتواند به آبرو، حیثیت و حتی زندگی افراد آسیب جدی برساند. این حکم قرآنی، اساس سواد رسانهای در عصر دیجیتال است. علاوه بر این، قرآن به شدت از «غیبت»، «تهمت» و «سخنچینی» نهی میکند. در سوره حجرات آیه ۱۲، خداوند میفرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ ۖ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا یَغْتَب بَّعْضُکُم بَعْضًا ۚ أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَن یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِیمٌ؛ ای کسانی که ایمان آوردهاید، از بسیاری از گمانها بپرهیزید، چرا که بعضی از گمانها گناه است؛ و تجسس نکنید و برخی از شما از برخی دیگر غیبت نکنند. آیا دوست دارد یکی از شما که گوشت برادر مردهاش را بخورد؟ پس آن را ناخوش دارید. و از خدا پروا کنید، یقیناً خدا بسیار توبهپذیر و مهربان است.» این آیه به وضوح بر حفظ حریم خصوصی افراد و پرهیز از تجسس و غیبت تأکید دارد. در فضای مجازی که انتشار عکسها، ویدئوها و اطلاعات شخصی دیگران به راحتی صورت میگیرد، این دستورالعملهای قرآنی بیش از پیش حیاتی میشوند. «تجسس» در فضای آنلاین به معنای هک کردن، ورود غیرمجاز به حسابهای شخصی، یا حتی زیر نظر گرفتن پنهانی فعالیتهای آنلاین دیگران است. «غیبت» نیز همانگونه که در جمعهای حضوری مذموم است، در چتها، گروهها و شبکههای اجتماعی نیز مذمومتر است، چرا که دامنه انتشار آن به مراتب وسیعتر است. همچنین، قرآن به «عفت» و «حیا» در رفتار و گفتار تأکید زیادی دارد. هرچند این دستورات در ابتدا برای تعاملات فیزیکی نازل شدهاند، اما روح آنها به روابط آنلاین نیز تسری پیدا میکند. آیات سوره نور (۲۴:۳۰-۳۱) که مردان و زنان را به فرو بستن چشم و حفظ پاکدامنی توصیه میکنند، میتواند به معنای پرهیز از مشاهده محتوای نامناسب و شرکت در روابط نامشروع آنلاین باشد. روابط عاطفی و دوستانهای که در فضای مجازی شکل میگیرند، باید با رعایت موازین شرعی و اخلاقی همراه باشند. این بدان معناست که از ارسال تصاویر نامناسب، مکالمات تحریکآمیز و هرگونه رفتاری که با عفت و حیا منافات دارد، باید پرهیز شود. هدف از این دستورات، حفظ کرامت انسانی و جلوگیری از فساد اخلاقی است که در فضای مجازی به دلیل عدم حضور فیزیکی و حس پنهان ماندن، میتواند بیشتر رواج یابد. به طور کلی، میتوان گفت که قرآن با ارائه اصولی نظیر راستگویی، امانتداری، حفظ حریم خصوصی، پرهیز از غیبت و تهمت، رعایت عفت و حیا، و مسئولیتپذیری در گفتار و کردار، یک چارچوب اخلاقی محکم برای تعاملات انسان در هر محیطی، از جمله فضای مجازی، فراهم میآورد. این تعالیم به ما میآموزند که چگونه از این ابزارهای قدرتمند به نفع خود و جامعه استفاده کنیم و از آسیبهای آن در امان بمانیم. فضای مجازی میتواند ابزاری برای انتشار علم، نیکی، و ارتباطات مفید باشد، اما بدون رعایت این اصول، به بستری برای گناه، فساد، و آسیبهای روانی و اجتماعی تبدیل خواهد شد. مسلمانان موظفند که در فضای مجازی نیز مانند زندگی واقعی، نماینده ارزشهای قرآنی و اسلامی باشند و رفتارشان بازتابدهنده تقوا و اخلاق حسنه باشد.
آیات مرتبط
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَن تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَىٰ مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ
ای کسانی که ایمان آوردهاید، اگر شخص فاسقی خبری برای شما آورد، تحقیق کنید، مبادا ناآگاهانه به گروهی آسیب برسانید و از کرده خود پشیمان شوید.
حجرات : 6
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ ۖ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَب بَّعْضُكُم بَعْضًا ۚ أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَن يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِيمٌ
ای کسانی که ایمان آوردهاید، از بسیاری از گمانها بپرهیزید، چرا که بعضی از گمانها گناه است؛ و تجسس نکنید و برخی از شما از برخی دیگر غیبت نکنند. آیا دوست دارد یکی از شما که گوشت برادر مردهاش را بخورد؟ پس آن را ناخوش دارید. و از خدا پروا کنید، یقیناً خدا بسیار توبهپذیر و مهربان است.
حجرات : 12
قُل لِّلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ۚ ذَٰلِكَ أَزْكَىٰ لَهُمْ ۗ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ
به مردان مؤمن بگو چشمان خود را [از نگاه به نامحرمان] فرو نشانند و دامن خود را حفظ کنند؛ این برای آنان پاکیزهتر است. همانا خداوند به آنچه میکنند آگاه است.
نور : 30
وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا ۖ وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَىٰ جُيُوبِهِنَّ ۖ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَىٰ عَوْرَاتِ النِّسَاءِ ۖ وَلَا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِن زِينَتِهِنَّ ۚ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ
و به زنان مؤمن بگو چشمان خود را [از نگاه به نامحرمان] فرو نشانند و دامن خود را حفظ کنند و زینتهای خود را جز آنچه پیدا است، آشکار نسازند و روسریهای خود را بر گریبانهای خود اندازند و زینتهای خود را آشکار نکنند مگر برای شوهرانشان یا پدرانشان یا پدران شوهرانشان یا پسرانشان یا پسران شوهرانشان یا برادرانشان یا پسران برادرانشان یا پسران خواهرانشان یا زنانشان یا بردگانشان یا خدمتکاران مردی که شهوتی ندارند یا کودکانی که بر عورت زنان آگاه نشدهاند؛ و پاهای خود را به گونهای بر زمین نزنند که زینتهای پنهانشان دانسته شود. و ای مؤمنان، همگی به سوی خدا توبه کنید، باشد که رستگار شوید.
نور : 31
داستانی دلنشین
در روزگاران کهن، تاجری بود نامور به راستی و درستی، که آوازه نیکنامیاش به هر سو رسیده بود. روزی از روزها، یکی از رفقای او که در پس پرده حسادت داشت، سخنی دروغ از او در مجلسی نشر داد، با این گمان که کسی از حقیقت خبر نشود. خبر چون بادی برگی، از زبانی به زبان دیگر گشت و به گوش اهل بازار رسید و سبب بدگمانی نسبت به تاجر شد. تاجر چون از این غیبت و تهمت آگاه شد، با حکمت و بردباری، بدون آنکه بر آشوبد، با همان رفیق به نرمی سخن گفت و از او خواست که در حضور شاهدان، حقیقت را آشکار سازد و آنچه را که شنیده بود، با آنچه خود از تاجر میدانست، بسنجد. رفیق که از صداقت و پاکدامنی تاجر مطمئن بود و از گمان خود شرمسار شد، حقیقت را بازگفت و سوءتفاهم را برطرف کرد. این داستان به ما میآموزد که سخن همچون تیری است که از کمان رها شود، و در دنیای مجازی، این تیر با سرعتی بیسابقه پرواز میکند. پس پیش از آنکه سخنی را انتشار دهیم، باید از راستی و درستی آن اطمینان یابیم، وگرنه ممکن است دلی بیازاریم و پشیمانی به بار آوریم، همانگونه که سعدی فرموده: «سخن را تا نگویی، بر تو سوار است؛ چون گفتی، تو بر آن سواری.»