پاسخ قرآن
قرآن کریم به عنوان یکی از مهمترین و جامعترین متون راهنمای عاطفی و اجتماعی، در بسیاری از آیات خود به مسأله وجدان و درک درونی انسان توجه کرده است. البته، باید اشاره کرد که هرچند کلمه ‘وجدان’ به طور مستقیم در قرآن کریم ذکر نشده است، اما مفاهیم مرتبط با آن به وضوح در آیات مختلف قرآن به چشم میخورد. در این مقاله، تلاش میشود تا این مفاهیم بررسی شوند و نقش وجدان در زندگی و عبادت انسانها به اختصار بیان گردد. وجدان به عنوان یک نیروی درونی در انسان، معمولاً به عنوان ندا و صدای درونی معرفی میشود که ما را به سمت تمایلات خوب و بد هدایت میکند. قرآن کریم به شدت بر اهمیت این نیروی درونی تأکید کرده و آن را به عنوان عاملی برای ارزیابی و سنجش اعمال انسان معرفی میکند. در سوره آل عمران آیه 135، خداوند مؤمنان را به مراقبت از خود و اعمالشان دعوت میکند تا در روز قیامت از عذاب آتش دوزخ در امان بمانند. اینجا مفهوم خودآگاهی و توجه به اعمال، که میتوان آن را به وجدان مربوط دانست، به وضوح درون این آیه نمایان است. به طور کلی، قرآن نه تنها انسان را به اعمال نیکو تشویق میکند بلکه او را به تفکر در مورد پیامدهای اعمالش نیز ترغیب مینماید. از سوی دیگر، در سوره بقره آیه 142، خداوند به هدایت انسانها به سوی حق اشاره میکند و از این طریق متذکر میشود که درک حقیقت و حقایق درونی انسان از طریق وجدان شکل میگیرد. این نکته نشاندهنده این است که شناخت درست و نادرست و تمایلات طبیعی انسان، ارتباط نزدیکی با وجدان دارد. به این ترتیب، وجدان نه تنها به عنوان یک سازه روانشناختی در نظر گرفته میشود بلکه به عنوان ابزاری ضروری در زندگی فردی و اجتماعی انسانها نیز محسوب میشود. علاوه بر آیات فوق، در سوره قیامت آیات 14 و 15 خداوند میفرماید: "بل الانسان علی نفسه بصیره"، که به معنای "انسان به نفس خود آگاه است" میباشد. این آیه به وضوح به این نکته اشاره دارد که انسان از اعمالش آگاه است و خواهد توانست در روز قیامت به اعمالش بنگرد. به عبارت دیگر، وجدان و خودآگاهی انسان به او کمک میکند تا اعمالش را ارزیابی کند و این یک پیامی است که قرآن به انسانها میدهد: اینکه اندیشه و اعمال ما تحت تأثیر وجدانمان قرار دارد و ما نمیتوانیم از عواقب آن فرار کنیم. در نهایت، میتوان گفت که قرآن به نوعی به وجدان انسان پرداخته و بر اهمیت آن در زندگی فرد تأکید کرده است. این وجدان بهعنوان یک راهنما، انسان را به سمت درست و نادرست هدایت میکند و او را از لغزشها و خطاها محفوظ میدارد. برندگان و بازندگان زندگی ممکن است به وضوح در زندگی این اصل را تجربه کنند که آنانی که وجدان خود را به صدای درونی و راستین زندگی تبدیل میکنند، در نهایت به آرامش و سعادت میرسند. در نتیجه، قرآن کریم از طریق آیات مختلف به وجدان و درک درونی انسان پرداخته و در راستای تربیت نفوس انسانی و هدایت آنها به سوی خیر و صلاح، این عنصر با ارزش را در نظر گرفته است. بهواسطه وجدان خود، انسان میتواند از تمایلات خوب و بد آگاه شود و در جهت رسیدن به کمال و نزدیکی به خداوند گام بردارد. آگاهی انسان از خودش و اعمالش و اعتماد به وجدان خود میتواند او را به سمتی هدایت کند که در آن به حقیقت زندگی پی ببرد و دور از آتش دوزخ باشد. درواقع، این وجدان یک طرز تفکر و طریقی برای اصلاح رفتار و کردار انسانهاست و بهعنوان ابزاری برای سنجش و ارزیابی اعمال در خدمت انسان قرار میگیرد. بنابراین، تقویت وجدان و ارتباط با آن میتواند یک کلید اساسی در راستای بهبود زندگی فردی و اجتماعی انسانها به شمار آید.
آیات مرتبط
وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ ۖ وَمَن يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ ۖ وَلَمْ يُصِرُّوا عَلَى مَا فَعَلُوا وَهُمْ يَعْلَمُونَ
و کسانی که وقتی مرتکب گناهی شدند یا به خود ظلم کردند، خدا را یاد میکنند و برای گناهانشان آمرزش میطلبند. و کیست جز خدا که گناهان را ببخشد؟ و آنها بر آنچه کردهاند پافشاری نمیورزند در حالی که میدانند.
آل عمران : 135
كَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِّتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا ۚ وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنتَ عَلَيْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ مَن يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّن يَنقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ ۚ وَإِن كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ ۗ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إيمانَكُمْ ۚ إنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُوفٌ رَّحِيمٌ
اینگونه شما را امتی میانه قرار دادیم تا بر مردم گواه باشید و پیامبر بر شما گواه باشد. و ما قبلهای را که به آن بودید، جز برای آن قرار ندادیم تا معلوم کنیم چه کسی از پیامبر پیروی میکند و چه کسی بر میگردد، و این کار جز بر کسانی که خداوند هدایت کرده سنگین است. و خداوند ایمان شما را ضایع نخواهد کرد، زیرا خداوند به مردم بسیار رحیم است.
بقره : 142
بَلْ يُكَذِّبُونَ بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءَهُمْ فَهُمْ فِي أَمْرٍ مَّرِيجٍ
بل آنان حقیقت را به هنگامی که به سویشان آمد انکار میکنند و در امری پریشانند.
قیامت : 14
داستانی دلنشین
روزی جوانی به نام امیر، با مشکل انتخاب در زندگیاش مواجه بود. او نمیدانست کدام مسیر را برای آیندهاش انتخاب کند. بعد از مدتی به آیات قرآن مراجعه کرد و متوجه شد که خداوند در درون آدمی یک حس درونی برای تشخیص درست و نادرست قرار داده است. امیر تصمیم گرفت به آوای وجدانش گوش دهد و طبق آن عمل کند. به زودی دید که انتخابهای بهتری میکند و زندگیاش به سمت بهتری میرود.