پاسخ قرآن
در قرآن کریم، به طور ضمنی اخطارهایی درباره غرور علمی و دانشی مشاهده میشود. علم و دانش، دو واژه کلیدی در دین اسلام هستند که در بسیاری از آیات قرآن به کرات از آنها یاد شده است. علم بهعنوان یک نیروی بنیادی در تحولات اجتماعی و معرفتی انسانها شناخته میشود و مهمترین اصل در دستیابی به کمال انسانی است. با این حال، این نکته اساسی وجود دارد که علم و دانش باید موجب تواضع و افزایش ایمان انسان شوند و نه برعکس. در سوره اسراء آیه 70، خداوند متعال بیان میدارد: 'وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ...' که به صراحت نشاندهنده این است که علم، جزئی از کرامت وجودی انسان است و او را در مرتبهای بالاتر از سایر مخلوقات قرار میدهد. این آیه بهطور خاص به ما یادآوری میکند که دانش و علم باید بهعنوان وسیلهای برای خدمت به بشریت و تعالی روح انسان مورد استفاده قرار گیرد. متأسفانه، بسیاری از افراد در دنیای امروز دچار این توهم میشوند که علم در نهایت آنها را به مقام و منزلتی بالاتر از دیگران میرساند و این مورد باعث میشود تا نسبت به دیگران دچار غرور و تکبر شوند. در سوره بقره آیه 147، خداوند میفرماید: 'وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ إِلَّا لِتُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي يَخْتَلِفُونَ فِيهِ.' این آیه، علم و درک را بهعنوان ابزاری برای هدایت انسانها معرفی میکند. بهعبارتی، علم باید در خدمت آگاهی و هدایت انسانها باشد و نه اینکه برعکس، افراد به واسطه علم و دانش خود ابتدا به خودخواهی و فردیت خود بپردازند. بنابراین، در نهایت میتوان گفت که هرگونه بروز غرور و تکبر ناشی از دانش، نه تنها مضر است بلکه موجب انحراف از مسیر صحیح و الهی میشود. در بسیاری از آیات قرآن، خداوند بر مسئولیت پذیری در قبال علم و دانش تأکید دارد و لذا باید با تواضع نسبت به آن رفتار کرد. در تاریخ علم و فلسفه نیز، شاهد این هستیم که بزرگانی چون سقراط و افلاطون، علم را بهعنوان ابزاری برای رشد ماورایی انسان دانستهاند. امروزه نیز، بسیاری از متفکران و علمای معاصر یادآور این نکته هستند که علم بدون اخلاق و تواضع به فاجعهای عظیم ختم خواهد شد. بهعبارتی، علم باید در سایه اخلاق و ارزشهای انسانی قرار گیرد تا بتواند به تعالی روح انسان کمک کند. خشونت علمی و ایجاد تضاد در دنیای مدرن از جمله مسائلی است که میطلبد علم بهعنوان یک نیروی سازنده به کار رود و نه ویرانگر. تاریخ شاهد بوده است که بسیاری از علوم به دلیل عدم تطابق با ارزشهای انسانی، بهعنوان ابزاری برای نفرت و جنگ و جدل استفاده شدهاند. در قرآن، به وفور بر جنبههای انسانی و اخلاقی علم تأکید شده است. علم در تعبیر اسلامی به معنای آگاهی و شناخت صحیح از خود و جهان حول ماست. در واقع، آگاهی از حقیقت وجودی ما و سمتی که باید در زندگی اخذ کنیم، اصلیترین کارکرد علم است. این آگاهی، ما را در پیشرفت در مسیر صراط مستقیم یاری میدهد و میتواند به عنوان نور راهنما در زندگی ما عمل کند. در نتیجه، میبینیم که علم و دانش باید با تواضع و احترام توأم باشد و بر روح ایمان انسان بیفزاید. افرادی که دچار غرور علمی میشوند، در واقع به نوعی از حقیقت علم دور میشوند و به بیراهه میروند. در نهایت، بر اساس آموزههای قرآن، علم باید ابزاری برای رشد و توسعه فردی، اجتماعی و دینی باشد. در این زمینه، قرآن کریم بهعنوان منبع جامع و معصوم از وحی، راهنمایی قابل اعتمادی برای بشریت به شمار میآید. بهطور خلاصه، راه صحیح در دیدگاه اسلامی، استفاده از علم بهمنظور رشد اخلاقی، تمایل به تواضع و نگریستن به علم به عنوان نیرویی جهت خدمت به دیگران است. به این ترتیب، بشر میتواند به درک صحیح از خود و محیط اطراف دست یابد و در خدمت به بهبود کیفیت زندگی انسانها قرار گیرد.
آیات مرتبط
وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ...
و به راستی که آدمی را ارجمند داشتیم...
اسراء : 70
وَمَا أَنزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ إِلَّا لِتُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي يَخْتَلِفُونَ فِيهِ.
و ما این کتاب را نازل نکردیم، مگر برای آنکه آنچه را که در آن با هم اختلاف دارند، برای آنها توضیح دهی.
بقره : 147
داستانی دلنشین
روزی روزگاری استاد بزرگی در یک کلاس درس در حال آموزش دانشجویان بود. او با کمال میل به همه یاد میداد که علم باید باعث تواضع و نه غرور شود. در پایان کلاس، یکی از دانشجویان به خود میبالید که توانسته است به راحتی سؤالها را پاسخ دهد. استاد با لبخند به او گفت: 'بدانی که علم واقعی آن است که دلها را نرم کند و انسانها را به خدمت رسانی سوق دهد.' این جمله باعث شد تا دانشجویان متوجه شوند که علم بهتر از هر چیز باید در خدمت بشریت باشد.