آیا قرآن درباره زیاده‌روی در مصرف تکنولوژی هشدار داده است؟

قرآن کریم، که بیش از چهارده قرن پیش نازل شده، طبیعتاً به طور مستقیم کلمه «تکنولوژی» یا وسایل ارتباطی و دیجیتالی امروزی را به کار نبرده است. اما آنچه این کتاب آسمانی با عمق بی‌نظیری مطرح کرده، مجموعه‌ای از اصول اخلاقی، تربیتی و سبک زندگی است که می‌توان آن‌ها را به هر جنبه‌ای از حیات بشر، از جمله نحوه تعامل با پیشرفت‌های علمی و فناورانه، بسط داد و از آن‌ها رهنمود گرفت. در حقیقت، قرآن با طرح مباحثی کلی و فراگیر، هشدارهایی را بیان می‌کند که به طور غیرمستقیم و از طریق استنباط، به زیاده‌روی در هر امری، از جمله مصرف تکنولوژی، ارتباط پیدا می‌کنند. یکی از مهم‌ترین اصولی که قرآن بر آن تأکید دارد، اصل «اعتدال» و «میانه روی» (وسطیّت) است. خداوند در آیات متعددی انسان را به دوری از افراط و تفریط در همه امور دعوت می‌کند. زیاده‌روی در هر چیزی، چه در خوردن و آشامیدن، چه در تفریح و سرگرمی، و چه در کار و عبادت، مورد نکوهش قرار گرفته است. زمانی که این اصل را به مصرف تکنولوژی تعمیم می‌دهیم، در می‌یابیم که غرق شدن بی‌حد و مرز در دنیای مجازی، بازی‌های رایانه‌ای، یا شبکه‌های اجتماعی، می‌تواند مصداق بارز زیاده‌روی باشد. این نوع افراط، نه تنها از جنبه‌های مادی زندگی فرد (مانند بهره‌وری و سلامتی) می‌کاهد، بلکه تأثیرات عمیقی بر جنبه‌های معنوی و اجتماعی او نیز دارد. قرآن کریم در سوره اعراف آیه 31 می‌فرماید: «...بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید، که خداوند اسراف‌کاران را دوست ندارد.» این آیه گرچه ظاهراً درباره خوردن و آشامیدن است، اما پیام کلی آن، پرهیز از هرگونه زیاده‌روی و تبذیر است که به روشنی می‌تواند شامل اسراف در وقت، انرژی، سلامت روانی و حتی روابط اجتماعی در پی افراط در تکنولوژی شود. همچنین، قرآن به شدت نسبت به «غفلت» و دوری از یاد خدا هشدار می‌دهد. زندگی انسان در نگاه قرآنی، فرصتی گرانبها برای حرکت به سوی کمال و تقرب الهی است. هر عاملی که انسان را از این مسیر اصلی منحرف کند و او را دچار غفلت از هدف والای خلقت نماید، نکوهش می‌شود. زیاده‌روی در مصرف تکنولوژی، به خصوص زمانی که منجر به اتلاف وقت گرانبها، نادیده گرفتن وظایف دینی و اخلاقی، و دوری از خانواده و جامعه می‌شود، به وضوح مصداقی از غفلت است. انسانی که ساعات متمادی را در دنیای مجازی سپری می‌کند، ممکن است از نماز، تلاوت قرآن، ارتباط با نزدیکان و حتی توجه به سلامت جسمی خود باز بماند. خداوند در سوره طه آیه 124 می‌فرماید: «و هر کس از یاد من روی گرداند، زندگی تنگ و سختی خواهد داشت و روز قیامت او را کور محشور می‌کنیم.» این آیه، هشداری جدی است برای هر چیزی که انسان را از محوریت یاد خدا دور کند، و در عصر حاضر، زیاده‌روی در تکنولوژی یکی از قوی‌ترین عوامل این غفلت به شمار می‌رود. مسئله «اسراف» نه تنها در مورد مال، بلکه در مورد نعمت‌های دیگر الهی مانند وقت، سلامتی، توانایی‌های ذهنی و حتی فرصت‌های زندگی نیز مطرح است. تکنولوژی ابزاری است که می‌تواند برای رشد و تعالی و خدمت به بشریت به کار گرفته شود، اما اگر به طور افراطی و بیهوده استفاده شود، به اسراف در این نعمت‌ها تبدیل می‌شود. سوره اسراء آیه 27، اسراف‌کنندگان را برادران شیاطین معرفی می‌کند: «قطعاً اسراف‌کاران برادران شیاطین هستند و شیطان همواره نسبت به پروردگارش ناسپاس بوده است.» این تعبیر نشان‌دهنده آن است که اسراف و تبذیر، عملی نکوهیده و همسو با وسوسه‌های شیطانی است که انسان را از مسیر حق دور می‌کند. اتلاف بی‌رویه وقت در شبکه‌های اجتماعی، بازی‌های بی‌هدف یا مصرف محتوای بی‌فایده، همگی می‌توانند در دایره این اسراف قرار گیرند. علاوه بر این، قرآن بر اهمیت «روابط انسانی» و «مسئولیت‌های اجتماعی» تأکید فراوان دارد. ارتباط با خانواده، صله رحم، احسان به همسایه و توجه به مسائل جامعه از دستورات کلیدی اسلام است. زیاده‌روی در استفاده از تکنولوژی می‌تواند باعث انزوا، کاهش تعاملات حقیقی، و سستی پیوندهای اجتماعی شود. بسیاری از افراد به دلیل غرق شدن در فضای مجازی، از دنیای واقعی و نیازهای آن غافل می‌شوند که این امر به وضوح با روح تعالیم قرآنی در تعارض است. قرآن به ما می‌آموزد که همواره باید خیرخواه و مفید برای جامعه باشیم و از انزوا و بی‌تفاوتی دوری گزینیم. در سوره قصص آیه 77 می‌خوانیم: «و با آنچه خداوند به تو داده، سرای آخرت را طلب کن و بهره خود را از دنیا فراموش مکن و چنانکه خدا به تو نیکی کرده، نیکی کن و در زمین فساد مجوی که خداوند مفسدان را دوست ندارد.» این آیه به ما می‌آموزد که باید بین زندگی دنیا و آخرت تعادل برقرار کنیم و از امکانات دنیا در جهت صلاح و نیکی بهره بگیریم، نه اینکه آن‌ها را وسیله‌ای برای انزوا و دوری از مسئولیت‌ها قرار دهیم. در نهایت، می‌توان گفت که هرچند قرآن به طور صریح از «تکنولوژی» نام نبرده، اما با مطرح کردن اصول جهان‌شمولی چون اعتدال، دوری از اسراف و غفلت، و تأکید بر مسئولیت‌های فردی و اجتماعی، هشدارهایی قوی را در مورد هر نوع زیاده‌روی، از جمله زیاده‌روی در مصرف تکنولوژی، ارائه می‌دهد. این آموزه‌ها به انسان کمک می‌کنند تا از تکنولوژی به عنوان ابزاری برای رشد، ارتباطات مفید و افزایش دانش بهره ببرد، نه اینکه اسیر آن شده و از مسیر اصلی زندگی دور بماند.