پاسخ قرآن
حقالناس به معنای مسئولیتها و حقوقی است که افراد نسبت به یکدیگر دارند و مقولهای است که در جامعه بشری به شدت مورد اهمیت قرار میگیرد. از دیدگاه قرآن کریم، این مفهوم به معنای الزام انسانها به رعایت حقوق یکدیگر و احترام به شأن و شخصیت انسانها میباشد. در این مقاله به بررسی عمیقتر حقالناس، جایگاه آن در قرآن و تأثیر آن بر زندگی اجتماعی و فردی انسانها میپردازیم. آشکار است که انسانها به نوعی به یکدیگر وابستهاند. هر کدام از ما با ورود به زندگی اجتماعی، چه در خانواده، چه در محیط کار و چه در جامعه، با روابطی سر و کار داریم که بر اساس آن حق و حقوقی داریم که باید آنها را رعایت کنیم. این موضوع نه تنها یک الزام شرعی، بلکه یک ضرورت اجتماعی و انسانی است. به همین دلیل، حقالناس در قرآن کریم به شدت مورد تأکید قرار گرفته است. به عنوان مثال، در سوره نساء آیه 135، خداوند مؤمنان را به رفتار عادلانه تشویق میکند: "یا أَیُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَى أَنفُسِكُمْ أَوِ الْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ." این آیه واضحاً به ما میآموزد که باید در تمام شرایط به عدالت پایبند باشیم و از تضییع حقوق دیگران خودداری کنیم. در این آیه، تأکید بر عدالت در سطوح مختلف، از جمله در مورد خود و خانواده، وجود دارد که نشاندهنده وسعت و عمق مفهوم حقالناس است. در سوره مائده آیه 8 نیز، خداوند میفرماید: "یا أَیُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا الْقَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ وَلَوْ عَلَى أَنفُسِكُمْ." این آیه بار دیگر به بررسی ریشهای مفهوم حقالناس میپردازد و برگزاری انصاف و جلوگیری از تضییع حقوق دیگران را به عنوان مسئولیت هر مؤمنی معرفی میکند. بر این اساس، حقالناس تنها به معنای عدم ظلم به دیگران نیست، بلکه به معنی احقاق حقوق دیگران و ایستادگی در برابر ظلم و ستم نیز میباشد. عدم پایبندی به حقالناس میتواند به وقوع آسیبهای اجتماعی منجر شود. زمانی که افراد در جامعه به حقوق یکدیگر احترام نمیگذارند، منجر به بروز تنشها و اختلافات میشود که در نهایت کاهش اعتماد اجتماعی و نهادینه شدن نابرابریها را به همراه دارد. و چون جامعهای که در آن حقالناس رعایت نشود، دچار ناپایداری و بیاعتمادی میشود. این موضوع نهتنها بر روابط انسانی تأثیر میگذارد، بلکه بر توسعه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی کشور نیز اثر گذاشته و مانع از پیشرفت و ارتقاء سطح زندگی مردم میشود. از سوی دیگر، اهمیت حقالناس در سرمایه اجتماعی هر جامعه نیز باید مدنظر قرار گیرد. سرمایه اجتماعی به معنای وجود شبکههای روابط و اعتماد بین افراد یک جامعه است که موجب همبستگی و همکاری میشود. زمانی که افراد با یکدیگر بر اساس اصول حقالناس برخورد کنند و به حقوق هم احترام بگذارند، مستقیماً بر روی افزایش سرمایه اجتماعی تأثیر مثبت میگذارند. برای اثرگذاری بیشتر در راستای ترویج و حساس کردن جامعه نسبت به مفهوم حقالناس، به شایستگی باید به تبیین و تعهد در راه ارزشهای اسلامی و انسانی پرداخته شود. آموزش و پرورش از جمله مهمترین ارکان در این راستا است. در مدارس و دانشگاهها باید به صورت جدی به تربیت اخلاقی و آموزش حقوق هر فرد نسبت به دیگران پرداخته شود. جوانان به عنوان نسل آینده، توانا هستند تا با آگاهی از حقوق خود و دیگران، جامعهای عادلانه و انسانی بنا کنند. دیگر مؤلفههای مؤثر در ترویج حقالناس میتواند شامل رسانهها، نهادهای مدنی، سازمانهای غیر دولتی و... باشد. این نهادها میتوانند با راهاندازی کمپینهای آگاهیبخش و برگزاری نشستهای علمی و فرهنگی، تأثیر بسزایی بر ارتقاء سطح آگاهی جامعه نسبت به حقوق یکدیگر داشته باشند. یکی دیگر از مؤلفههای مثبت در اجرای حقالناس، ایجاد نظامهای قانونی مستحکم است. این نظامها باید بر مبنای عدالت و حقوق بشر پیریزی شوند و تمامی افراد جامعه را بر اساس یکسانی و برابری مورد قضاوت قرار دهند. بهویژه در جوامع اسلامی که تأکیدات دینی بر رعایت حقوق دیگران وجود دارد، تمرکز بر ایجاد یک ساختار قانونی مؤثر و کارآمد ضروری است. در مجموع، حقالناس مفهومی عمیق و گسترده است که نهتنها در بستر دین بلکه در تمامی ابعاد زندگی اجتماعی و انسانی باید مورد توجه قرار گیرد. توجه به حقوق دیگران و رعایت این حقوق میتواند به برقراری عدل و انصاف در جامعه منجر شود. لذا، از تمام افراد جامعه انتظار میرود تا به این اصول پایبند باشند و در راستای ارتقاء حس همبستگی و تعاون گام بردارند. به این ترتیب، میتوانیم به سوی جامعهای عادل و انسانیتر پیش برویم که در آن حقوق همه افراد به رسمیت شناخته شود و برابری و انصاف در آن حاکم باشد.
آیات مرتبط
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَى أَنفُسِكُمْ أَوِ الْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ
ای کسانی که ایمان آوردهاید، در حق قسط و عدل بایستید و گواهی بدهید، حتی اگر این امر به زیان خودتان یا والدین و خویشاوندان شما باشد.
نساء : 135
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا الْقَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ وَلَوْ عَلَى أَنفُسِكُمْ
ای کسانی که ایمان آوردهاید، همواره برای خدا قیام کنید و به عدالت گواهی دهید، هرچند به ضرر خودتان باشد.
مائده : 8
داستانی دلنشین
روزی مردی به نام احمد تصمیم گرفت که به حقوق دیگران بیشتر توجه کند. او به یاد داشت که باید با انصاف و عدالت با دیگران رفتار کند. او از قرآن و آموزههای آن الهام میگرفت و بر آن شد تا هر روز سعی کند که گامهایی در مسیر محبت و احترام به حقوق دیگران بردارد. پس از مدتی، او متوجه شد که جامعه او هم به این رفتار مثبت واکنش نشان داده و همه با محبت بیشتری با یکدیگر رفتار میکنند.