پاسخ قرآن
در قرآن کریم، مسئولیت انسان در قبال جامعه از جایگاه بسیار رفیعی برخوردار است و این مسئولیت نه تنها به عنوان یک وظیفه اخلاقی، بلکه به مثابه یک اصل بنیادین ایمانی و شرط رستگاری در نظر گرفته میشود. از دیدگاه قرآن، انسان موجودی منفرد و گسسته از محیط پیرامون خود نیست؛ بلکه عضوی از یک پیکره واحد اجتماعی است که سعادت و شقاوتش در گرو تعاملات و روابطش با دیگران و ایفای نقش خود در ساختار جامعه قرار دارد. این بینش قرآنی، فرد را از حصار خودمحوری خارج کرده و او را به سوی مشارکت فعال و سازنده در سرنوشت جمعی سوق میدهد. پایه و اساس این مسئولیتپذیری اجتماعی، مفهوم "خلافت" است. خداوند متعال انسان را خلیفه و جانشین خود بر روی زمین قرار داده است، چنانچه در سوره بقره آیه 30 میفرماید: "وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً" (و هنگامی که پروردگارت به فرشتگان گفت: من در زمین جانشینی قرار خواهم داد). این خلافت، نه تنها به معنای تسلط بر طبیعت و بهرهبرداری از منابع زمین است، بلکه بار سنگین امانتداری و مسئولیت نگهداری، آبادانی و برقراری عدل و قسط در آن را نیز بر دوش انسان میگذارد. انسانی که خلیفه خداست، باید در تمامی شئون زندگی خود، بازتابدهنده اوصاف الهی چون عدالت، رحمت، حکمت و نظم باشد. بنابراین، مسئولیت انسان در برابر جامعه، از همین مفهوم عمیق خلافت سرچشمه میگیرد و به او نقشی محوری در بنای جامعهای صالح و متوازن میبخشد. یکی از بارزترین جلوههای مسئولیت اجتماعی در قرآن، اصل "امر به معروف و نهی از منکر" است. این اصل به صراحت در آیاتی مانند سوره آل عمران آیه 104 مطرح شده است: "وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ ۚ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ" (و باید از میان شما گروهی باشند که به نیکی دعوت کنند و امر به معروف و نهی از منکر کنند؛ و آنانند رستگاران). این آیه نشان میدهد که دعوت به خوبیها و بازداشتن از بدیها، وظیفهای همگانی است که بر عهده تمامی مؤمنان قرار دارد و اساس اصلاح جامعه و جلوگیری از فساد است. این مسئولیت، مستلزم شناخت معروف و منکر، شجاعت در بیان حق، و حکمت در نحوه اجراست. عدالت و قسط، ستون فقرات مسئولیت اجتماعی در آموزههای قرآنی است. قرآن بارها و بارها بر لزوم برقراری عدالت در تمامی ابعاد زندگی فردی و اجتماعی تأکید میکند. در سوره نساء آیه 135 میخوانیم: "يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَىٰ أَنفُسِكُمْ أَوِ الْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ" (ای کسانی که ایمان آوردهاید، همیشه برای خدا به عدالت قیام کنید و شهادت دهید، هرچند به ضرر خودتان یا پدر و مادر و خویشاوندان باشد). این آیه به روشنی بیان میکند که عدالت باید بر هر مصلحتی، حتی منافع شخصی یا خانوادگی، مقدم باشد. گسترش عدالت، ریشه کن کردن ظلم، و دفاع از حقوق مظلومان، از مهمترین وظایف اجتماعی هر مسلمان است. عدالت تنها در حوزه قضاوت خلاصه نمیشود، بلکه شامل عدالت اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی نیز میگردد. تعاون و همبستگی اجتماعی از دیگر ابعاد مسئولیت انسان در جامعه است. قرآن مؤمنان را به همکاری در امور نیک و پرهیزکاری دعوت میکند و از همکاری در گناه و تعدی نهی مینماید. در سوره مائده آیه 2 آمده است: "وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ ۖ وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ" (و در نیکوکاری و پرهیزکاری با یکدیگر همکاری کنید و در گناه و ستمکاری با یکدیگر همکاری نکنید). این آیه به وضوح بر اهمیت همافزایی و حمایت متقابل در راستای خیر و صلاح جامعه تأکید میکند. روح برادری و اخوت اسلامی که در سوره حجرات آیه 10 بیان شده ("إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ")، مبنای این همکاریهاست. این همبستگی شامل کمک به نیازمندان، رسیدگی به فقرا، ایتام، و مساکین، و دستگیری از محرومان میشود. زکات و صدقات، نمونههای بارزی از این مسئولیت مالی و اجتماعی هستند که در قرآن به آن تأکید فراوان شده است. این کمکها نه تنها جنبه خیریه دارند، بلکه ابزاری برای بازتوزیع ثروت و کاهش شکاف طبقاتی در جامعه محسوب میشوند. حفظ امانتها و وفای به عهدها نیز از دیگر مسئولیتهای اجتماعی است که در قرآن به آن توجه ویژه شده است. چه امانتهای فردی و چه امانتهای عمومی (مانند مسئولیتهای حکومتی یا اجتماعی)، انسان در قبال آنها مسئول است. همچنین، قرآن بر لزوم پرهیز از فساد در زمین تأکید میکند. فساد شامل هرگونه تخریب محیط زیست، اخلال در نظم اجتماعی، و تباهی اخلاقی است. در سوره اعراف آیه 56 آمده است: "وَلَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا" (و در زمین پس از اصلاح آن فساد نکنید). این نشان میدهد که انسان علاوه بر جامعه انسانی، در قبال محیط زیست و سلامت کلی کره زمین نیز مسئول است. در نهایت، تمامی این مسئولیتها به مفهوم "مسئولیت فردی" در برابر خداوند متعال باز میگردد. هر انسانی در روز قیامت در برابر اعمال خود و میزان ایفای مسئولیتهایش در قبال جامعه پاسخگو خواهد بود. این آگاهی به پاسخگویی در برابر خداوند، انگیزه و پشتوانه محکمی برای انجام مسئولیتهای اجتماعی فراهم میآورد. بنابراین، مسئولیت انسان در برابر جامعه در قرآن، یک مسئولیت چندوجهی است که از مبانی اعتقادی (توحید و خلافت) نشأت گرفته و شامل ابعاد اخلاقی (عدالت، احسان)، اجتماعی (امر به معروف، تعاون)، و حتی زیستمحیطی میشود. این مسئولیتها نه تنها برای ایجاد یک جامعه سالم و پایدار ضروریاند، بلکه راهی برای دستیابی به رضایت الهی و رستگاری اخروی نیز محسوب میشوند.
آیات مرتبط
وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ ۚ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ
و باید از میان شما گروهی باشند که به نیکی دعوت کنند و امر به معروف و نهی از منکر کنند؛ و آنانند رستگاران.
آل عمران : 104
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَىٰ أَنفُسِكُمْ أَوِ الْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ
ای کسانی که ایمان آوردهاید، همیشه برای خدا به عدالت قیام کنید و شهادت دهید، هرچند به ضرر خودتان یا پدر و مادر و خویشاوندان باشد.
نساء : 135
وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ ۖ وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ
و در نیکوکاری و پرهیزکاری با یکدیگر همکاری کنید و در گناه و ستمکاری با یکدیگر همکاری نکنید.
مائده : 2
داستانی دلنشین
در گلستان سعدی آمده است که پادشاهی عادل، وزیر خردمندی داشت. روزی پادشاه از وزیر پرسید: «بنای پادشاهی ما بر چیست؟» وزیر با تواضع پاسخ داد: «ای پادشاه نیکسیرت، بنای پادشاهی نه بر گنجهای پنهان است و نه بر لشکر فراوان، بلکه بر عدالت و خرسندی مردمان است. هرگاه رعیت را به دیده مهر نگری و بار مسئولیت خود را در قبال آنان نیک ادا کنی، پادشاهیات پایدار و نامت جاودان خواهد ماند. زیرا نیکویی به خلق، دلها را تسخیر میکند و پایههای سلطنت را محکم میسازد.» پادشاه از این سخن پند گرفت و بیش از پیش در رسیدگی به امور مردم و برقراری عدل کوشید تا نام نیکی از او به یادگار ماند.