پاسخ قرآن
قرآن کریم، به عنوان کلام الهی و راهنمای جامع زندگی بشر، نه تنها به روابط انسانی میپردازد، بلکه دیدگاهی عمیق و فراگیر نسبت به تمامی مخلوقات، از جمله حیوانات، ارائه میدهد. در آموزههای قرآنی، حیوانات صرفاً موجوداتی برای بهرهبرداری انسان نیستند، بلکه دارای جایگاه و ارزشی ذاتی به عنوان آفریدگان خداوند هستند. این دیدگاه بنیادین، ریشههای اصلی مهربانی و شفقت با حیوانات را در اسلام شکل میدهد. یکی از مهمترین آیاتی که به طور مستقیم به این موضوع اشاره دارد، آیه ۳۸ سوره انعام است که میفرماید: «و هیچ جنبندهای در زمین و هیچ پرندهای که با دو بال خود پرواز میکند نیست، مگر اینکه آنها امتهایی همچون شما هستند.» این آیه مبارکه، حیوانات را به عنوان «امت» یا «جماعتهایی» مانند انسانها معرفی میکند. این تعبیر بسیار ژرف و معنابخش است؛ به این معنا که حیوانات نیز دارای ساختار اجتماعی خاص خود، نیازها، غرایز، و حتی نوعی درک و شعور متناسب با وجودشان هستند. آنها نیز تسبیحگوی خداوند هستند و در نظام هستی، جایگاهی مشخص و هدفمند دارند. این آیه به انسان میآموزد که غرور و خودبرتربینی را کنار بگذارد و با موجودات دیگر با احترام و درک متقابل برخورد کند. به موجب این آیه، انسان نسبت به حیوانات مسئولیت اخلاقی دارد، زیرا آنها نیز مخلوق خداوند و بخشی از خلقت الهی هستند که کمال و زیبایی آفرینش را به نمایش میگذارند. قرآن کریم همچنین به کارکرد حیوانات در زندگی انسان اشاره میکند و میفرماید که خداوند آنها را برای فواید گوناگون آفریده است. در سوره نحل آیات ۵ تا ۸ میخوانیم: «و چهارپایان را آفرید که برای شما در آنها پوشش و منافع دیگر است، و از آنها میخورید. و برای شما در آنها زیبایی و جلوهای است هنگامی که از چراگاه برمیگردانید و هنگامی که به چراگاه میبرید. و بارهای سنگین شما را حمل میکنند به سرزمینی که جز با رنج فراوان به آن نمیرسیدید. به راستی پروردگار شما مهربان و بخشاینده است. و اسبان و استران و خران را [آفرید] تا بر آنها سوار شوید و زینت [شما] باشند؛ و چیزهایی دیگر میآفریند که نمیدانید.» این آیات نشان میدهد که حیوانات ابزار و وسیلهای برای راحتی و آسایش انسان هستند. اما این استفاده نباید به سوءاستفاده منجر شود. «منافع» و «زیبایی» که در این آیات ذکر شده، تلویحاً به این معناست که انسان باید از حیوانات به شایستگی بهره ببرد و به سلامت و رفاه آنها اهمیت دهد. از دیدگاه قرآن، بهرهبرداری از حیوانات باید همراه با شکرگزاری نعمت الهی و رعایت حقوق آنها باشد. به عنوان مثال، اسلام سفارش میکند که حیوانات نه تنها نباید مورد آزار و اذیت قرار گیرند، بلکه باید نیازهای اساسی آنها از قبیل آب، غذا، سرپناه و درمان بیماریها تأمین شود. پیامبر اسلام (ص) که شارح عملی قرآن کریم است، در احادیث متعدد بر این جنبه از مهربانی با حیوانات تأکید فراوان داشتهاند. داستانهای متعددی از ایشان نقل شده که نشان میدهد آن حضرت چگونه به حیوانات تشنه آب میدادند، به پرندگان لانه خراب شده کمک میکردند و حتی از آزار حشرات نیز نهی میکردند. این روایات نشان از عمق و گستردگی آموزههای اسلامی در این زمینه دارد. از دیدگاه قرآن، حیوانات نیز مانند انسانها موجوداتی دارای حیات و احساس هستند که خداوند برای هر یک از آنها جایگاه و وظیفهای در چرخه طبیعت قرار داده است. سوره نور آیه ۴۵ میفرماید: «و خداوند هر جنبندهای را از آب آفرید. پس برخی از آنها بر شکم راه میروند و برخی بر دو پا و برخی بر چهار پا راه میروند. خداوند هر چه بخواهد میآفریند، قطعاً خداوند بر هر چیزی تواناست.» این آیه تنوع خلقت حیوانات را نشان میدهد و یادآور قدرت بیپایان خداوند است. این تنوع و پیچیدگی خود دلیلی بر عظمت آفرینش است و انسان را به تأمل در آن دعوت میکند. رعایت حقوق حیوانات، در حقیقت، بخشی از وظیفه انسان به عنوان خلیفه و جانشین خداوند بر روی زمین است. این خلیفهگری به معنای حاکمیت مطلق و بدون قید و شرط نیست، بلکه به معنای امانتداری و مسئولیتپذیری در قبال تمام موجودات است. خداوند انسان را امین خود بر روی زمین قرار داده تا از آنچه آفریده، محافظت کند و آن را به صلاح بپروراند. از دیگر جوانب مهربانی با حیوانات در قرآن، میتوان به پرهیز از ظلم و ستم اشاره کرد. اگرچه قرآن به طور مستقیم واژه «حیوانات» را به عنوان موجوداتی که از آنها دفاع کند، به کار نمیبرد، اما اصول کلی «عدل» و «احسان» که در سراسر قرآن موج میزند، شامل حال حیوانات نیز میشود. هرگونه آزار و اذیت، شکنجه، بهرهکشی بیرویه، و کشتار بیهدف حیوانات، مصداق بارز ظلم است که در قرآن به شدت نهی شده است. حتی در هنگام ذبح حیوانات برای مصرف غذایی، اسلام دستورات ویژهای برای کمترین رنج و درد حیوان مقرر کرده است، مانند استفاده از چاقوی تیز و قطع سریع رگهای اصلی. این دستورات نشان میدهد که حتی در شرایطی که جان حیوان گرفته میشود، باید با شفقت و احترام رفتار کرد. همچنین، قرآن کریم بر رعایت تعادل در مصرف منابع، از جمله حیوانات، تأکید دارد و از اسراف و تبذیر نهی میکند. این بدان معناست که انسان نباید بیش از نیاز خود از حیوانات استفاده کند یا آنها را به دلیل سرگرمی و تفریح مورد آزار قرار دهد. در نهایت، میتوان گفت که قرآن کریم بستر فکری و اخلاقی وسیعی را برای مهربانی با حیوانات فراهم آورده است. این بستر بر پایه توحید، مسئولیتپذیری انسان، و نگاه محترمانه به تمام مخلوقات خداوند بنا شده است. حیوانات نه تنها جزئی از اکوسیستم زمین هستند، بلکه آیاتی از قدرت، حکمت و رحمت الهی محسوب میشوند. رعایت حقوق آنها و مهربانی با آنها، نه تنها یک عمل اخلاقی، بلکه عملی عبادی و جزء ایمان به خداست که پاداش اخروی دارد. در آموزههای اسلامی، حتی سیراب کردن یک حیوان تشنه میتواند موجب آمرزش گناهان و ورود به بهشت شود، در حالی که آزار یک حیوان میتواند مجازات الهی را در پی داشته باشد. این دیدگاه جامع، مسلمانان را به سوی حفظ محیط زیست، حمایت از گونههای جانوری و رفتار مسئولانه با تمامی موجودات زنده سوق میدهد، که از مهمترین اهداف و ارزشهای اخلاقی در تعالیم قرآنی و اسلامی است.
آیات مرتبط
وَمَا مِن دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُكُم ۚ مَّا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِن شَيْءٍ ۚ ثُمَّ إِلَىٰ رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ
و هیچ جنبندهای در زمین و هیچ پرندهای که با دو بال خود پرواز میکند نیست، مگر اینکه آنها امتهایی همچون شما هستند. ما در کتاب [لوح محفوظ] هیچ چیز را فروگذار نکردیم، سپس به سوی پروردگارشان محشور میشوند.
انعام : 38
وَالْأَنْعَامَ خَلَقَهَا لَكُمْ فِيهَا دِفْءٌ وَمَنَافِعُ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ
و چهارپایان را آفرید که برای شما در آنها پوشش و منافع دیگر است، و از آنها میخورید.
نحل : 5
وَالْخَيْلَ وَالْبِغَالَ وَالْحَمِيرَ لِتَرْكَبُوهَا وَزِينَةً ۚ وَيَخْلُقُ مَا لَا تَعْلَمُونَ
و اسبان و استران و خران را [آفرید] تا بر آنها سوار شوید و زینت [شما] باشند؛ و چیزهایی دیگر میآفریند که نمیدانید.
نحل : 8
داستانی دلنشین
آوردهاند که روزی پادشاهی عادل از باغی میگذشت. دید که جوانی گنجشکی را در مشت گرفته و قصد آزارش دارد. پادشاه با لبخندی مهربانانه به او گفت: «ای جوان، آیا از آزار این مخلوق ضعیف لذت میبری؟ رهایش کن تا او نیز به آزادی برسد.» جوان گفت: «پادشاها، این گنجشک چه ارزشی دارد که به آن توجه میکنید؟» پادشاه فرمود: «هر ذرهای از آفرینش نشانی از حکمت الهی است و آزار هیچ موجودی پسندیده نیست، چه برسد به موجودی که در پناه خداوند و نعمت اوست. رهایش کن و بدان که پاداش مهربانی، دل آرامی و خشنودی خداست.» جوان تحت تأثیر این سخنان، گنجشک را آزاد کرد و از آن پس به مهربانی با حیوانات شهره شد. یادمان باشد که هر عمل مهربانانهای، هر چند کوچک، بذر نیکی است که آرامش را در دل خود و جهان میافشاند.