پاسخ قرآن
در دنیای امروز، شبکههای اجتماعی بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی بسیاری از ما شده‌اند. این فضاها می‌توانند منبعی از آگاهی، ارتباطات و فرصت‌ها باشند، اما اگر با آگاهی و مراقبت استفاده نشوند، می‌توانند به سلامت روحی، اخلاقی و حتی جسمی ما آسیب برسانند. هرچند قرآن کریم در زمان نزول خود مستقیماً به «شبکههای اجتماعی» اشاره نکرده است، اما اصول و رهنمودهای جاودانه‌ای ارائه می‌دهد که می‌توانند به ما کمک کنند تا در این فضاهای دیجیتال، انسان‌هایی سالم، مسئولیت‌پذیر و اخلاق‌مدار باقی بمانیم. این اصول نه تنها برای تعاملات چهره به چهره، بلکه برای ارتباطات مجازی نیز کاملاً کاربردی هستند و راهنمایی روشن برای حفظ سلامت معنوی و روانی ما ارائه می‌دهند. یکی از اساسی‌ترین اصول قرآنی که در استفاده از شبکههای اجتماعی بسیار اهمیت دارد، «راستگویی و بررسی اخبار» است. قرآن به صراحت در سوره حجرات آیه ۶ می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ جَاءَکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا أَنْ تُصِیبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَیٰ مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِینَ» یعنی «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، اگر شخص فاسقی خبری برای شما آورد، تحقیق کنید، مبادا از روی نادانی به قومی آسیب برسانید و سپس از کاری که کرده‌اید پشیمان شوید.» این آیه یک هشدار جدی برای عصر اطلاعات است. در شبکههای اجتماعی که اخبار در کسری از ثانیه منتشر می‌شوند و تشخیص راست از دروغ دشوار است، این اصل قرآنی به ما حکم میکند که هر خبری را بدون تحقیق و بررسی منتشر نکنیم. انتشار اخبار کذب، شایعات، یا اطلاعات نادرست نه تنها به اعتبار خودمان لطمه می‌زند، بلکه می‌تواند به آبرو و حیثیت افراد آسیب برساند، باعث تفرقه شود، و حتی امنیت جامعه را به خطر اندازد. حفظ سلامت در فضای مجازی به معنای ایجاد فیلتری قوی برای اطلاعات ورودی و خروجی است؛ پیش از لایک کردن، کامنت گذاشتن یا بازنشر محتوایی، باید از صحت آن اطمینان حاصل کنیم. اصل مهم دیگر، «حفظ زبان و کنترل گفتار» است. در فضای مجازی، زبان ما همان «کلمات» و «نوشته‌های» ماست. قرآن در سوره ق آیه ۱۸ می‌فرماید: «مَا یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ» یعنی «هیچ سخنی بر زبان نمی‌آورد، مگر اینکه نگهبانی آماده نزد اوست.» این آیه یادآور می‌شود که هر کلمه‌ای که می‌نویسیم یا می‌گوییم، ثبت می‌شود و ما در برابر آن مسئول هستیم. در شبکههای اجتماعی، این مسئولیت دوچندان می‌شود، زیرا یک جمله می‌تواند به سرعت میلیون‌ها نفر را تحت تأثیر قرار دهد. از توهین، تمسخر (مانند آنچه در سوره حجرات آیه ۱۱ نهی شده: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا یَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسَىٰ أَنْ یَکُونُوا خَیْرًا مِنْهُمْ وَلَا نِسَاءٌ مِنْ نِسَاءٍ عَسَىٰ أَنْ یَکُنَّ خَیْرًا مِنْهُنَّ ۖ وَلَا تَلْمِزُوا أَنْفُسَکُمْ وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ ۖ بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِیمَانِ ۚ وَمَنْ لَمْ یَتُبْ فَأُولَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ»)، فحاشی، بدگویی، و نشر اکاذیب باید به شدت پرهیز کنیم. لحن ما در کامنت‌ها و پیام‌ها باید محترمانه و سازنده باشد. به جای جدل و بحث‌های بیهوده، به دنبال نشر دانش مفید و کلام طیب باشیم. «اجتناب از تجسس و غیبت» نیز از اصول کلیدی است. سوره حجرات آیه ۱۲ می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ ۖ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضًا ۚ أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِیمٌ». این آیه ما را از گمان بد، تجسس در امور دیگران و غیبت برحذر می‌دارد. در شبکههای اجتماعی، وسوسه تجسس در زندگی دیگران از طریق پروفایل‌هایشان یا دنبال کردن اخبار شخصی آنها بسیار زیاد است. غیبت نیز به سادگی از طریق گروه‌های چت یا کامنت‌ها رخ می‌دهد. برای حفظ سلامت روانی خود و دیگران، باید از این اعمال دوری کنیم. مصرف محتوایی که اساساً غیبت یا تجسس در زندگی خصوصی دیگران است (مانند شایعات سلبریتی‌ها یا اخبار خصوصی افراد) نیز مضر است و باید از آن پرهیز کرد. تمرکز بر رشد شخصی و محتوای مفید، به جای صرف وقت و انرژی در کنجکاوی‌های بیهوده، به ما کمک میکند تا روحیه‌ای سالمتر داشته باشیم. اصل «حیا و پوشاندن نگاه» نیز در فضای مجازی کاربرد وسیعی دارد. قرآن در سوره نور آیه ۳۰ به مردان و آیه ۳۱ به زنان دستور می‌دهد که نگاه خود را کنترل کنند و عفت خود را حفظ کنند. این اصل در دنیای مجازی به معنای اجتناب از مشاهده یا انتشار محتوای نامناسب، مبتذل یا تحریک‌آمیز است. همچنین شامل حفظ حریم خصوصی خودمان و نپوشیدن لباس‌های نامناسب در ویدئوها یا عکس‌هایی که به اشتراک می‌گذاریم، می‌شود. هدف از این اصل، حفظ طهارت قلب و ذهن و جلوگیری از تحریک شهوات و فساد است که می‌تواند به سلامت روانی و اخلاقی آسیب جدی برساند. وقتی حیا در فضای مجازی رعایت شود، فضای عمومی امن‌تر و سالم‌تری برای همه فراهم می‌شود و افراد از قیاس‌های مضر و حسادت‌های ناشی از نمایش‌های کاذب زندگی‌ها در امان می‌مانند. در نهایت، «اعتدال و مدیریت زمان» نیز از اصول مهمی است که از روح کلی تعالیم اسلامی برداشت می‌شود. اسلام دین میانه‌روی و پرهیز از افراط و تفریط است. استفاده بیش از حد از شبکههای اجتماعی می‌تواند منجر به اعتیاد، کم‌خوابی، کاهش تمرکز، انزوای اجتماعی در دنیای واقعی و حتی مشکلات جسمی شود. برای حفظ سلامت در این فضا، باید زمانی مشخص برای استفاده از آن در نظر گرفت و به وظایف اصلی زندگی مانند نماز، خانواده، کار و استراحت اولویت داد. هدف‌گذاری برای استفاده از شبکههای اجتماعی، مثلاً برای یادگیری یک مهارت جدید، ارتباط با دوستان واقعی یا نشر خیر، به ما کمک میکند تا از این ابزار به شکلی سازنده و مفید بهره‌برداری کنیم. با رعایت این اصول قرآنی، شبکههای اجتماعی می‌توانند به ابزاری قدرتمند برای رشد، ارتباط و خیر تبدیل شوند، نه منبعی برای آسیب و تباهی.
آیات مرتبط
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَن تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَىٰ مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، اگر شخص فاسقی خبری برای شما آورد، تحقیق کنید، مبادا از روی نادانی به قومی آسیب برسانید و سپس از کاری که کرده‌اید پشیمان شوید.
حجرات : 6
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ ۖ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَب بَّعْضُكُم بَعْضًا ۚ أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَن يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِيمٌ
ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از بسیاری از گمان‌ها دوری کنید، چرا که بعضی از گمان‌ها گناه است؛ و (در امور دیگران) تجسس نکنید و بعضی از شما از بعضی دیگر غیبت نکند. آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده‌اش را بخورد؟ پس آن را ناخوش می‌دارید. و از خدا پروا کنید؛ قطعاً خدا بسیار توبه‌پذیر و مهربان است.
حجرات : 12
مَا يَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ
هیچ سخنی بر زبان نمی‌آورد، مگر اینکه نگهبانی آماده نزد اوست.
ق : 18
قُل لِّلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ۚ ذَٰلِكَ أَزْكَىٰ لَهُمْ ۗ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ
به مردان باایمان بگو چشمان خود را (از نگاه به نامحرمان) فرو بندند و دامن‌های خود را حفظ کنند؛ این برای آنها پاکیزه‌تر است. یقیناً خداوند از آنچه انجام می‌دهند، آگاه است.
نور : 30
داستانی دلنشین
در روزگاران سعدی، جوانی مشتاق و پرشور در شیراز زندگی می‌کرد که به زبان تند و تیزش معروف بود. او هر خبری را که در بازار می‌شنید، بدون بررسی صحت آن، به سرعت بازگو می‌کرد. یک روز، خبری نادرست را درباره تاجری آبرومند منتشر کرد که این شایعه موجب دردسر بزرگی برای آن تاجر شد و نزدیک بود کسب و کارش را نابود کند. وقتی جوان متوجه زیانی که رسانده بود شد، به شدت پشیمان گشت. او نزد پیرمردی دانا رفت و با حالتی شرمسارانه، ماجرا را بازگو کرد. پیرمرد با حوصله گوش داد و سپس با مهربانی گفت: «فرزندم، زبان تو مانند شمشیری تیز است؛ می‌تواند پلی از دوستی بسازد یا آن را در یک لحظه از هم بگسلد. همانطور که شمشیر را بی‌احتیاط به کار نمی‌گیری، زبانت را نیز بدون اندیشه به کار مبر. پیش از آنکه سخنی بگویی، از خود بپرس: آیا این سخن راست است؟ آیا مهربانانه است؟ آیا ضروری است؟ آیا سودمند است؟» جوان این سخنان را به دل گرفت. از آن روز به بعد، او نه به خاطر زبان تندش، بلکه به خاطر سکوت متفکرانه و کلام سنجیده‌اش شناخته شد. او آموخت که قدرت واقعی نه در گفتن هر آنچه می‌دانی، بلکه در دانستن اینکه چه زمانی سخن بگویی و چه بگویی، نهفته است. در این بازار پرهیاهوی دیجیتال امروز که کلمات سریع‌تر از همیشه پرواز می‌کنند، این حکمت بی‌زمان همچنان سپر و راهنمای ماست.