پاسخ قرآن
قرآن کریم، با وجود اینکه بیش از چهارده قرن پیش نازل شده است، به طور مستقیم به پدیدههای نوین همچون اینترنت، تلفنهای هوشمند یا هوش مصنوعی اشارهای ندارد. اما نباید فراموش کنیم که حکمت جاودان و اصول کلی آن، راهنماییهای عمیق و کاربردی را برای فهم و مواجهه با پیچیدگیهای تکنولوژی و تأثیرات گسترده آن بر روابط انسانی ارائه میدهد. آموزههای قرآنی نه در جزئیات ابزارها، بلکه در ارائه یک چارچوب اخلاقی بنیادین و قطبنمایی معنوی برای رفتار انسان، مسئولیتپذیری او، و نحوه استفاده از تمامی نعمتها و قابلیتهایی که خداوند به بشر عطا کرده است، نهفته است. در نگاه قرآن، هوش و ظرفیت ابداع انسان، هدیهای الهی است. خداوند متعال به انسان توانایی و اختیار داده تا جهان طبیعی را کشف کند، درک کند و از آن بهرهبرداری نماید. آیات متعددی انسان را به تأمل در آفرینش، جستجوی دانش و شناخت نشانههای قدرت الهی (آیاتالله) ترغیب میکنند. تکنولوژی، در ذات خود، محصول همین کنجکاوی و نبوغ انسانی است که الهام گرفته از قدرت الهی است؛ ابزاری که از پیگیری درک و تسلط بر جهان مادی به وجود آمده است. بنابراین، تکنولوژی به خودی خود نه ذاتاً خوب است و نه بد؛ ارزش اخلاقی آن توسط نیتها و اهداف سازندگان و به ویژه، نحوه کاربرد آن تعیین میشود. اگر تکنولوژی برای اهداف سودمند به کار گرفته شود – مانند تسهیل ارتباطات، گسترش دانش، کاهش آلام، یا برقراری عدالت – میتواند نمادی از شکرگزاری نعمتهای الهی و وسیلهای برای خدمت به بشریت باشد. با این حال، قرآن کریم همواره رهنمودهای اخلاقی سفت و سختی را برای تمامی تلاشهای انسانی وضع کرده است که در آنها بر تعادل (میزان)، اعتدال، عدالت و پرهیز از افراط یا فساد (تباهی) تأکید میشود. قرآن در برابر تکبر، غفلت و تعقیب منافع دنیوی به بهای از دست دادن سعادت معنوی یا یکپارچگی اخلاقی هشدار میدهد. هنگامی که این اصول را به تکنولوژی تعمیم میدهیم، اهمیت آنها دوچندان میشود. اگر تکنولوژی به تکبر منجر شود، انسان را از هدف معنویاش غافل کند، یا اقدامات ناعادلانه را ترویج دهد، در این صورت از آرمان قرآنی فاصله گرفته است. مثلاً، در عصر اطلاعات، اگر مردم به جای تعمق و کسب دانش صحیح، تنها به انتشار شایعات و اخبار دروغین بپردازند، این امر خلاف آموزههای قرآنی است که به تحقیق و پرهیز از ظن بد تأکید دارد. تأثیر تکنولوژی بر روابط انسانی جایی است که اصول قرآنی به طور ویژهای بصیرتبخش میشوند. قرآن ارزش بیحدی برای ارتباطات انسانی قوی و سالم قائل است. این کتاب آسمانی، پیوندهای خانوادگی (صله رحم)، انسجام اجتماعی (امت)، احترام متقابل، راستگویی و شفقت را ستایش میکند. به شدت غیبت، سوءظن، تجسس و ترویج دروغ را محکوم مینماید – رفتارهایی که متأسفانه میتوانند از طریق پلتفرمهای دیجیتال مدرن تشدید و گسترش یابند. مثلاً، در قرآن به وضوح از تجسس و غیبت نهی شده، در حالی که شبکههای اجتماعی میتوانند بستر مناسبی برای اینگونه فعالیتها فراهم کنند. در جنبه مثبت، تکنولوژی فرصتهای بیسابقهای را برای تقویت روابط و ترویج تعاملات سازنده فراهم میکند. میتواند مرزهای جغرافیایی را از بین ببرد و به خانوادهها و دوستان اجازه دهد در قارهها با یکدیگر در ارتباط بمانند. میتواند تسهیلکننده تبادل دانش، ترویج ابتکارات خیریه، و بسیج جوامع برای اهداف نیک باشد. به عنوان مثال، شبکههای اجتماعی میتوانند ابزاری قدرتمند برای حفظ ارتباط با عزیزان، سازماندهی رویدادهای اجتماعی، یا حتی ارائه حمایت به نیازمندان باشند. برنامههای پیامرسان میتوانند خانوادهها را روزانه در تماس نگه دارند و تماسهای تصویری میتوانند حس حضوری ایجاد کنند که زمانی غیرممکن بود. از دیدگاه قرآنی، اگر تکنولوژی به ما کمک کند تا پیوندهای خویشاوندی را حفظ کنیم، اعمال نیک را تسهیل کنیم (بر و احسان)، یا دانش سودمند را انتقال دهیم، پس به گونهای استفاده میشود که با رهنمودهای الهی همخوانی دارد. با این حال، تأثیرات منفی احتمالی نیز به همان اندازه عمیق هستند و نیاز به هوشیاری دارند. تأکید قرآن بر حضور واقعی، توجه و تعامل اصیل، به عنوان یک تعادل حیاتی در برابر گرایشهای انزواگرایانه ناشی از استفاده بیش از حد از تکنولوژی عمل میکند. وابستگی بیش از حد به ارتباطات دیجیتال میتواند به وخامت تعاملات رو در رو منجر شود و روابط سطحی را پرورش دهد که فاقد عمق و همدلی واقعی هستند. نیاز دائمی به تأیید دیجیتال، فرهنگ مقایسهای رایج در رسانههای اجتماعی، و انتشار اطلاعات نادرست یا سخنان نفرتانگیز میتواند اعتماد را از بین ببرد و شکافهایی در جوامع ایجاد کند. قرآن در برابر غفلت و حواسپرتی هشدار میدهد و مؤمنان را ترغیب میکند که از هدف و مسئولیتهای خود آگاه باشند. تکنولوژی، با اعلانهای دائمی و جریان بیپایان محتوا، به راحتی میتواند باعث حواسپرتی از نماز، وقتگذرانی با خانواده، کار، یا حتی خوداندیشی شود. علاوه بر این، قرآن به صراحت از تجسس، غیبت و تهمت (غیبه و نمیمه) منع میکند. پلتفرمهای دیجیتال، متأسفانه، بستر مناسبی برای این رذایل فراهم میکنند، جایی که گمنامی میتواند افراد را به رفتارهای مضر بدون پاسخگویی فوری تشویق کند. آیاتی که به احترام به حریم خصوصی و پرهیز از ظن بد غیرضروری اشاره دارند، در عصر نظارت دیجیتال و به اشتراکگذاری اطلاعات فراگیر، اهمیت بیشتری پیدا میکنند. علاوه بر این، قرآن بر عدالت (عدل) و حقوق دیگران تأکید دارد. این اصل به حوزه دیجیتال نیز گسترش مییابد. آزار و اذیت سایبری، آزار آنلاین، سرقت مالکیت فکری و سوءاستفاده از دادهها، همگی اشکالی از بیعدالتی هستند که با آموزههای اسلامی مغایرند. کاربران تکنولوژی در قبال رفتار آنلاین خود، درست مانند اقدامات آفلاین خود، مسئول هستند. اصل امر به معروف و نهی از منکر به طور مستقیم در حوزه دیجیتال اعمال میشود و افراد را تشویق میکند تا محتوای مثبت را ترویج کرده و روایتهای مضر را به چالش بکشند. در نهایت، قرآن چارچوبی اخلاقی جاودانه برای حرکت در چشمانداز تکنولوژیک مدرن ارائه میدهد. این کتاب مقدس، استفاده مسئولانه و هدفمند از تکنولوژی را به عنوان ابزاری برای پیشرفت، دانش و ارتباط تشویق میکند، به شرطی که با اصول الهی همخوانی داشته باشد. با این حال، همچنین به عنوان یادآوری مهمی عمل میکند تا روابط انسانی واقعی، سلامت معنوی و یکپارچگی اخلاقی را بر راحتی صرف دیجیتال یا تعاملات مجازی زودگذر اولویت دهیم. کلید این امر در حفظ تعادل (میزان)، تقویت ارتباطات واقعی، اعمال خویشتنداری و استفاده از تکنولوژی به عنوان وسیلهای برای دستیابی به اهداف والا است، نه اینکه اجازه دهیم خودش به یک هدف نهایی یا منبع فساد و تفرقه تبدیل شود. در نهایت، اینکه تکنولوژی چگونه بر روابط انسانی تأثیر میگذارد، نه توسط خود تکنولوژی، بلکه توسط انتخابهای آگاهانه و تعهدات اخلاقی افرادی که آن را به کار میگیرند، و با راهنمایی حکمت عمیق قرآن، تعیین میشود.
آیات مرتبط
وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ ۚ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَٰئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا
و از آنچه بدان علم نداری، پیروی مکن؛ زیرا گوش و چشم و دل، هر یک در قیامت مورد بازخواست قرار میگیرند.
الإسراء : 36
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ ۖ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَب بَّعْضُكُم بَعْضًا ۚ أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَن يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِيمٌ
ای کسانی که ایمان آوردهاید! از بسیاری از گمانها بپرهیزید، زیرا پارهای از گمانها گناه است؛ و (در امور پنهانی دیگران) تجسس نکنید، و هیچ یک از شما دیگری را غیبت نکند. آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مردهاش را بخورد؟ (قطعاً) از آن متنفرید. و از خدا پروا کنید که خداوند توبهپذیر و مهربان است.
الحجرات : 12
وَالسَّمَاءَ رَفَعَهَا وَوَضَعَ الْمِيزَانَ
و آسمان را برافراشت و میزان [عدالت و تعادل] را قرار داد،
الرحمن : 7
أَلَّا تَطْغَوْا فِي الْمِيزَانِ
تا شما در میزان [حقوق و عدل] سرکشی نکنید.
الرحمن : 8
وَأَقِيمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَلَا تُخْسِرُوا الْمِيزَانَ
و وزن [اشیاء و اعمال] را به عدالت برپا دارید و در میزان [حقوق و عدل] کمفروشی نکنید.
الرحمن : 9
داستانی دلنشین
گویند در روزگاران گذشته، مردی دانا بود که دستی در هنر ساخت و ساز داشت. او چنان غرق در ساختن سازههای پیچیده و زیبا با ابزارهای نوین زمان خود بود که کمتر به همسایگان و دوستانش سر میزد. خانهاش پر از اختراعات بود، اما دلش از تنهایی لبریز. روزی پیرمردی فرزانه به دیدارش آمد و با لبخندی گرم گفت: "ای نیکمرد، ابزارهای تو شگفتانگیزند و قدرت تو در ساختن بیهمتا، اما به یاد داشته باش که بهترین سازه، پلی است که میان دلها بنا میشود. اگر خانهات را از ابریشم و طلا پر کنی، اما دلت خالی از دوستی باشد، چه سودی؟ گرمای حقیقی زندگی نه در وسایل، بلکه در روابطی است که با انسانها میسازی." مرد دانا پند پیر را شنید و دریافت که هر چند ابزارها و فناوریها راهگشایند، اما گرمای حقیقی و آرامش واقعی در روابط انسانی و صله رحم است. از آن پس، او ابزارهایش را نه فقط برای سازههای بلند، بلکه برای خدمت به دیگران و آسان کردن زندگی مردم به کار گرفت و لحظات بیشتری را با عزیزانش گذراند، و در این راه، آرامش حقیقی را یافت که هیچ فناوری به تنهایی نمیتوانست به او ببخشد.