پاسخ قرآن
قرآن کریم، کتاب هدایت الهی، دیدگاهی جامع و دلسوزانه نسبت به حقوق و نحوه برخورد با حیوانات ارائه میدهد و رفاه آنها را عمیقاً در چارچوب اخلاقی اسلام جای میدهد. حیوانات نه صرفاً کالاهایی برای بهرهبرداری انسان، بلکه موجوداتی دارای حس و شعور، بخشهای جداییناپذیری از آفرینش گسترده و پیچیده خداوند هستند که مستحق احترام، مهربانی و حمایتاند. این دیدگاه از اصول بنیادین اسلامی توحید (یگانگی خداوند) و رحمت الهی نشأت میگیرد که شامل همه اشکال هستی میشود. یکی از عمیقترین آیاتی که دیدگاه قرآن درباره حیوانات را روشن میسازد، در سوره انعام (آیه ۳۸) آمده است: "و هیچ جنبندهای در زمین و هیچ پرندهای که با دو بال خود پرواز میکند، نیست مگر اینکه گروههایی (امتهایی) مانند شما هستند. ما چیزی را در کتاب (لوح محفوظ) فروگذار نکردیم، سپس به سوی پروردگارشان محشور میشوند." این آیه بسیار مهم است، زیرا حیوانات را از صرف شیء بودن به "امتهایی" شبیه انسانها ارتقا میدهد. این بدین معناست که حیوانات نیز دارای اشکال وجودی خاص خود، شیوههای زندگی خود و رابطه خود با آفریننده خویش هستند. همانطور که انسانها در برابر خداوند مسئولیت دارند، حیوانات نیز بخشی از طرح بزرگ الهیاند و در نهایت به سوی او بازخواهند گشت. این درک، حس همزیستی و احترام متقابل را تقویت میکند و هرگونه تصور از تسلط مطلق انسان بدون مسئولیت را از بین میبرد. قرآن بارها بر نیکوکاری و رحمت خداوند در خلق حیوانات برای اهداف گوناگون و مفید برای بشر تأکید میکند؛ اما این منفعت با دستورالعملی روشن برای رفتار مسئولانه و انسانی همراه است. سوره نحل (آیات ۵-۸) این منافع را برجسته میسازد: "و چهارپایان را برای شما آفرید؛ در آنها گرمی و منافعی برای شماست و از آنها میخورید. و در آنها برای شما زینت است آنگاه که آنها را [از چراگاه] میآورید و آنگاه که [به چراگاه] میبرید. و بارهای شما را به سرزمینی حمل میکنند که جز با سختی فراوان نمیتوانستید به آن برسید. همانا پروردگار شما مهربان و رحیم است. و اسبان و استران و خران را [آفرید] تا بر آنها سوار شوید و [برای شما] زینت باشند. و چیزهایی میآفریند که شما نمیدانید." در حالی که این آیات کاربردهای عملی حیوانات – برای خوراک، پوشاک، حمل و نقل و لذت زیباییشناختی – را تصدیق میکنند، در عین حال بر مهربانی و رحمت الهی به عنوان منبع این نعمتها تأکید دارند. این لطف الهی یادآور این است که انسانها به عنوان بهرهمندان از این نعمتها، باید این رحمت را از طریق رفتارشان با این مخلوقات جبران کنند. مفهوم "خلافت" (سرپرستی) در نقش انسان بر روی زمین محوری است. انسانها مالک نیستند، بلکه نگهبانان آفرینش خداوندند. این مسئولیت شامل حیوانات نیز میشود، به این معنی که انسانها باید با عدالت و مهربانی از آنها مراقبت کنند. هرگونه ظلم، بیتوجهی یا آسیب غیرضروری به حیوانات، تخلفی از امانت الهی محسوب میشود. قرآن، اگرچه به طور صریح هرگونه ممنوعیت علیه ظلم به حیوانات را بیان نمیکند، اما اصول اخلاقی گستردهای را وضع میکند که به طور ضمنی چنین اعمالی را محکوم میسازد. دستورات کلی علیه ظلم، فساد و اسراف نیز در مورد رفتار با حیوانات صدق میکند. ایجاد رنج بیمورد برای هر موجود زندهای، عملی از ظلم است که تعادل طبیعی (میزان) برقرار شده توسط خداوند را بر هم میزند. علاوه بر این، قرآن به شعور حیوانات و شناخت آنها از خداوند اشاره دارد. سوره نور (آیه ۴۱) میفرماید: "آیا ندیدی که هر کس در آسمانها و زمین است و پرندگان در حال بال گشودن، خدا را تسبیح میگویند؟ هر یک نماز و تسبیح خود را میداند. و خداوند به آنچه انجام میدهند، آگاه است." این آیه نشان میدهد که حیوانات نیز به شیوههای منحصر به فرد خود، موجوداتی هوشیار هستند که به تسبیح و ذکر خداوند مشغولند. این بصیرت عمیق، حیوانات را با کرامتی معنوی آغشته میسازد و این ایده را تقویت میکند که آنها صرفاً موجودات بیجان نیستند، بلکه مخلوقاتی هستند که در نظم الهی شریکاند. شناخت ارزش ذاتی آنها و ارتباطشان با خالق، به طور طبیعی باید به رویکردی محترمانه و دلسوزانه منجر شود. حتی در شرایطی که حیوانات برای مصرف انسان مورد استفاده قرار میگیرند، مانند قربانی (در حج یا عید قربان) یا ذبح عمومی برای غذا، اسلام دستورالعملهای سختگیرانهای را برای به حداقل رساندن رنج تعیین کرده است. سوره حج (آیه ۳۶) در مورد حیوانات قربانی میفرماید: "و شتران و گاوها را برای شما از شعائر الهی قرار دادیم؛ در آنها برای شما خیر است. پس نام خدا را بر آنها ببرید در حالی که صفکشیدهاند [برای ذبح]؛ و چون پهلوهایشان [به زمین] افتاد، از آنها بخورید و به نیازمندان و سائلان اطعام کنید. تأکید در اینجا بر شکرگزاری از خداوند برای تأمین روزی و اهمیت سهیم شدن با نیازمندان است. خود روش ذبح (ذبیحه)، اگرچه در قرآن به تفصیل نیامده، اما در روایات پیامبر اکرم (ص) که از روح رحمت قرآنی سرچشمه میگیرد، به تفصیل بیان شده است – شامل استفاده از چاقوی تیز و برشی سریع و تمیز برای اطمینان از مرگ فوری، و انجام آن به نام خدا، بدین ترتیب احترام به قداست زندگی حتی زمانی که برای هدفی مشروع گرفته میشود، حفظ میگردد. این فرآیند با هدف مهربانانهترین روش ذبح است و آن را از اعمال بیرحمانه متمایز میکند. در نهایت، دیدگاه قرآن در مورد حقوق حیوانات عمیقاً در جهانبینی گستردهتر اسلامی از رحمت، عدالت و امانتداری ریشه دارد. حیوانات نه به عنوان موجوداتی پست برای بهرهبرداری دلخواهانه، بلکه به عنوان آفریدگانی با کرامت از سوی خداوند دیده میشوند که دارای اشکال وجودی، هدف و رابطه خود با خالقشان هستند. از نگاه کردن به آنها به عنوان "امتها" تا اذعان به تسبیح آنها از خداوند و تأکید بر رفتار انسانی حتی در استفاده از آنها، قرآن چارچوبی اخلاقی قوی برای تعامل انسان با حیوان ارائه میدهد. این چارچوب مؤمنان را فرامیخواند که شفقت به خرج دهند، از ظلم دوری کنند و نقش خود را به عنوان نگهبانان مسئول همه حیات روی زمین ایفا کنند، با این درک که رفاه حیوانات با سلامت روحی انسان و مسئولیتپذیری در برابر خداوند در هم تنیده است. این یک رویکرد جامع است که تنوع آفرینش را جشن میگیرد و بر پیوستگی همه موجودات زنده تحت نگاه مهربان الهی تأکید میکند. قرآن انسانها را تشویق میکند که در جهان طبیعی، از جمله قلمرو حیوانات، تأمل کنند، زیرا آن را منبع حکمت، زیبایی و منافع عملی فراوان میدانند که همگی گواه قدرت و رحمت قادر مطلق هستند. بنابراین، رفتار با حیوانات با نهایت مهربانی و احترام نه تنها یک عمل خیریه، بلکه بخشی جداییناپذیر از ایمان و عمل اسلامی است که نشاندهنده ارادت به خداوند و درک آفرینش باشکوه اوست.
آیات مرتبط
وَمَا مِن دَآبَّةٍ فِي الأَرْضِ وَلاَ طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثَالُكُم مَّا فَرَّطْنَا فِي الكِتَابِ مِن شَيْءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ
و هیچ جنبندهای در زمین و هیچ پرندهای که با دو بال خود پرواز میکند، نیست مگر اینکه گروههایی (امتهایی) مانند شما هستند. ما چیزی را در کتاب (لوح محفوظ) فروگذار نکردیم، سپس به سوی پروردگارشان محشور میشوند.
انعام : 38
وَالأَنْعَامَ خَلَقَهَا لَكُمْ فِيهَا دِفْءٌ وَمَنَافِعُ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ
و چهارپایان را برای شما آفرید؛ در آنها گرمی و منافعی برای شماست و از آنها میخورید.
نحل : 5
أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُسَبِّحُ لَهُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالطَّيْرُ صَافَّاتٍ ۖ كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلَاتَهُ وَتَسْبِيحَهُ ۗ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِمَا يَفْعَلُونَ
آیا ندیدی که هر کس در آسمانها و زمین است و پرندگان در حال بال گشودن، خدا را تسبیح میگویند؟ هر یک نماز و تسبیح خود را میداند. و خداوند به آنچه انجام میدهند، آگاه است.
نور : 41
داستانی دلنشین
سعدی شیرازی در گلستان حکایت میکند که عابدی به بیابان میرفت و در راه سگی تشنه را دید که از شدت عطش زبانش از دهانش بیرون افتاده بود. عابد چون دلش به حال آن سگ سوخت، کفش خود را درآورد و آن را از آب چاه پر کرد و به سگ داد تا نوشید. حق تعالی به او پاداش داد و او را آمرزید. این حکایت نشان میدهد که رحمت بر موجودات، حتی بر حیوانات، چه پاداش بزرگی دارد.