پاسخ قرآن
در آموزه‌های غنی و عمیق قرآن کریم، همواره بر تعادل و اعتدال در تمام جنبه‌های زندگی، از جمله عبادات، تأکید شده است. افراط در عبادات، به معنای زیاده‌روی و خروج از حد و مرزهایی است که خداوند متعال و پیامبر گرامی اسلام (ص) برای دین تعیین کرده‌اند. این پدیده، هرچند ممکن است در ظاهر نشانه‌ای از زهد و تقوای شدید به نظر برسد، اما در حقیقت می‌تواند ناشی از عوامل مختلفی باشد که گاه ریشه‌های قرآنی و اسلامی ندارند و حتی با روح دین در تضاد هستند. یکی از مهم‌ترین دلایلی که برخی افراد ممکن است به افراط در عبادات روی آورند، عدم درک صحیح و جامع از فلسفه و اهداف دین است. دین اسلام، دین جامع و کاملی است که تمام ابعاد زندگی انسان را پوشش می‌دهد؛ از روابط فردی با خدا گرفته تا مسئولیت‌های اجتماعی، خانوادگی و حتی نیازهای جسمی و روحی. قرآن کریم به وضوح بیان می‌دارد که خداوند هرگز بر بندگان خود سختی نمی‌خواهد، بلکه آسانی و رحمت را برای آن‌ها اراده کرده است. آیه ۱۸۵ سوره بقره می‌فرماید: "يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ" (خداوند برای شما آسانی می‌خواهد و برای شما سختی نمی‌خواهد). این آیه به روشنی نشان می‌دهد که اصل در دین، سهولت و عدم تحمیل مشقت است. بنابراین، هرگونه افراطی که به مشقت غیرضروری و آسیب به جسم و روان منجر شود، با این اصل قرآنی مغایرت دارد. عامل دیگر می‌تواند ناشی از تفسیرهای نادرست و برداشت‌های سطحی از متون دینی باشد. گاهی اوقات افراد بدون عمق‌نگری و بدون مشورت با اهل علم و معرفت، به برخی ظواهر عبادات چنگ می‌زنند و گمان می‌کنند که هرچه بیشتر و سخت‌تر عبادت کنند، به خدا نزدیک‌تر می‌شوند، در حالی که کیفیت و اخلاص در عبادت، بسیار مهم‌تر از کمیت و مشقت آن است. قرآن کریم به ما توصیه می‌کند که در دین خود غلو نکنیم و از حد اعتدال خارج نشویم. در آیه ۱۷۱ سوره نساء، خطاب به اهل کتاب می‌فرماید: "يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ" (ای اهل کتاب، در دین خود غلو نکنید). اگرچه این آیه مستقیماً خطاب به اهل کتاب است، اما یک اصل کلی را بیان می‌کند که از غلو و زیاده‌روی در هر دین و آیینی پرهیز شود. این غلو می‌تواند شامل افزایش خودسرانه تکالیف دینی، تحریم حلال‌ها، یا افراط در ریاضت‌های بدنی باشد که خداوند آن‌ها را واجب نکرده است. علاوه بر این، گاهی افراط در عبادات ریشه در انگیزه‌های نفسانی نظیر ریا، خودنمایی، یا کسب جایگاه اجتماعی دارد. فرد ممکن است با انجام عبادات سخت و طاقت‌فرسا، بخواهد خود را از دیگران برتر نشان دهد و در میان مردم به عنوان فردی زاهد و پرهیزگار شناخته شود. این در حالی است که قرآن به شدت از ریا و تظاهر در عبادات نهی کرده و تأکید دارد که عبادات باید خالصانه و فقط برای رضای خداوند انجام شود. اخلاص، جوهره اصلی عبادت است و هر عملی که بدون اخلاص باشد، حتی اگر بسیار پرحجم و دشوار به نظر رسد، نزد خداوند بی‌ارزش است. سوره ماعون، کسانی را که نماز را به قصد ریا می‌خوانند، مذمت می‌کند و نشان می‌دهد که خداوند تنها اعمال خالصانه را می‌پذیرد. علاوه بر این، عدم توجه به ابعاد دیگر دین و زندگی نیز می‌تواند به افراط در عبادت منجر شود. اسلام، دین زندگی است و انسان را تشویق می‌کند که هم به آخرت و هم به دنیای خود توجه کند. neglect مسئولیت‌های خانوادگی، اجتماعی، شغلی، و حتی نیازهای جسمی و روحی به بهانه عبادت بیشتر، نه تنها مطلوب نیست، بلکه گاهی اوقات گناه محسوب می‌شود. پیامبر اکرم (ص) نیز همواره بر این نکته تأکید داشتند که "بهترین امور، متعادل‌ترین آنهاست" و از افراط‌گری نهی می‌کردند. ایشان خودشان بهترین الگو در تعادل بین عبادت و زندگی اجتماعی بودند. عبادات در اسلام به منظور تربیت و تعالی روح انسان و تقویت ارتباط او با خالق است تا در زندگی روزمره خود، فردی مفید، اخلاق‌مدار و مسئولیت‌پذیر باشد. اگر عبادت به گونه‌ای انجام شود که فرد را از جامعه جدا کند یا از انجام وظایفش بازدارد، با هدف اصلی دین در تضاد است. در نهایت، می‌توان گفت که افراط در عبادات، غالباً نتیجه‌ای از عدم فهم جامع و متعادل از تعالیم اسلامی، تأثیرپذیری از برداشت‌های غلط، انگیزه‌های نفسانی، و یا جهل به حدود و مرزهای شرعی است. راه حل این مشکل در بازگشت به روح قرآن و سنت پیامبر اکرم (ص) است که بر اساس آن، دین اسلام دین "وسطیت" و اعتدال است؛ نه افراط و نه تفریط. مسلمان واقعی کسی است که بین حقوق خداوند، حقوق خود، حقوق خانواده و حقوق جامعه تعادل برقرار کند و با معرفت و اخلاص به سوی خداوند گام بردارد. همانطور که در سوره بقره آیه ۱۴۳ می‌خوانیم: "وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ" (و بدین گونه شما را امتی میانه (معتدل) قرار دادیم تا بر مردم گواه باشید). این آیه نشان می‌دهد که امت اسلامی باید الگویی از اعتدال و میانه روی برای تمام بشریت باشد و افراط در عبادت با این جایگاه والا در تعارض است. لذا، فهم صحیح و عمل به این اصول قرآنی، مانع از افتادن در دام افراط و تفریط در امور دینی می‌شود و مسیر سعادت و آرامش حقیقی را هموار می‌سازد.
آیات مرتبط
شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَىٰ وَالْفُرْقَانِ ۚ فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ ۖ وَمَن كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ ۗ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَىٰ مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ
ماه رمضان [همان ماهی است] که در آن قرآن فرو فرستاده شده است، در حالی که راهنمایی برای مردم و دلایل روشنی از هدایت و فرقان است. پس هر کس از شما این ماه را دریابد، روزه بدارد؛ و هر که بیمار یا در سفر باشد، تعدادی از روزهای دیگر [را به جای آن روزه بگیرد]. خداوند برای شما آسانی می‌خواهد و برای شما سختی نمی‌خواهد، و تا اینکه شمار (روزها) را کامل کنید و الله را بر اینکه شما را هدایت کرده است، به بزرگی یاد کنید و باشد که شما سپاسگزاری کنید.
بقره : 185
يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ وَلَا تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ إِلَّا الْحَقَّ ۚ إِنَّمَا الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَكَلِمَتُهُ أَلْقَاهَا إِلَىٰ مَرْيَمَ وَرُوحٌ مِّنْهُ ۖ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ ۖ وَلَا تَقُولُوا ثَلَاثَةٌ ۚ انتَهُوا خَيْرًا لَّكُمْ ۚ إِنَّمَا اللَّهُ إِلَٰهٌ وَاحِدٌ ۖ سُبْحَانَهُ أَن يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ ۘ لَّهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ ۗ وَكَفَىٰ بِاللَّهِ وَكِيلًا
ای اهل کتاب، در دین خود غلو نکنید و جز حق درباره الله نگویید. همانا مسیح، عیسی پسر مریم، فقط فرستاده الله و کلمه اوست که آن را به مریم القا کرد و روحی از جانب اوست؛ پس به الله و رسولانش ایمان آورید و نگویید: سه (خدایند). بس کنید! این برای شما بهتر است. همانا الله تنها یک معبود است؛ او منزه است از اینکه فرزندی داشته باشد. آنچه در آسمان‌ها و زمین است از آن اوست؛ و الله کافی است به عنوان کارساز.
نساء : 171
وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِّتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا ۗ وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنتَ عَلَيْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ مَن يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّن يَنقَلِبُ عَلَىٰ عَقِبَيْهِ ۚ وَإِن كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ ۗ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَّحِيمٌ
و بدین گونه شما را امتی میانه (معتدل) قرار دادیم تا بر مردم گواه باشید و رسول (خدا) هم بر شما گواه باشد. و قبله‌ای را که بر آن بودی، قرار ندادیم مگر برای اینکه معلوم کنیم چه کسی از رسول پیروی می‌کند و چه کسی بر پاشنه خود برمی‌گردد. و اگرچه این کار (تغییر قبله) دشوار بود، مگر بر کسانی که خداوند هدایتشان کرده بود. و خداوند ایمان شما را ضایع نمی‌کند؛ همانا الله نسبت به مردم بسیار مهربان و رحیم است.
بقره : 143
داستانی دلنشین
آورده‌اند که در زمان‌های گذشته، عابدی زاهد و پرهیزگار بود که چنان غرق در عبادت می‌شد که از دنیا و اهلش بکلّی کناره می‌گرفت. روزی یکی از دوستانش که مردی حکیم و دانا بود، به دیدارش رفت. دید که عابد چنان مشغول نماز و ذکر است که حتی به خود فرصت استراحت نمی‌دهد و غذای ناچیزی می‌خورد و از رسیدگی به خانواده و یاری مردم غافل شده است. حکیم با مهربانی به او گفت: «ای دوست، راه تقرب به خدا تنها در گوشه نشینی و کثرت عبادت نیست. باری، مردی بود که شب‌ها تا به صبح بیدار بود و روزها به روزه می‌گذراند. روزی از او پرسیدند: چرا این همه بر خود سخت می‌گیری؟ گفت: می‌خواهم به خدا نزدیک شوم. بزرگی به او گفت: درهای رحمت خدا از چهارسو باز است و بندگانش را دوست می‌دارد که از زندگی‌شان غافل نشوند. عبادت واقعی آن است که در آن اخلاص باشد و تعادل میان حق خدا و حق خلق و حق نفس برقرار شود. اگر تو با افراط در عبادت، از وظایف دیگرت غافل شوی، گویی تنها به یک در می‌کوبی در حالی که خداوند از همه درها به سوی بندگانش نظر دارد.» عابد با شنیدن این سخنان حکیم، به خود آمد و فهمید که اعتدال، کلید کمال است و عبادت واقعی، خدمتی است که شامل تمام ابعاد زندگی می‌شود.