پاسخ قرآن
در آموزههای غنی و حکیمانهی قرآن کریم، مفهوم مهربانی، شفقت و حسن خلق جایگاه بسیار والایی دارد. اسلام دین رحمت است و مؤمنان را به مهربانی با همه مخلوقات، حتی با کسانی که همکیش نیستند، دعوت میکند. اما آیا این مهربانی مطلق و بدون قید و شرط است؟ و آیا در شرایط خاصی، فاصله گرفتن یا به اصطلاح دوری جستن از برخی افراد یا محیطها، با اصل مهربانی در تضاد است؟ پاسخ قرآن به این سوال، نه یک «نه» مطلق و نه یک «بله» مطلق است، بلکه رویکردی حکیمانه و جامعنگر را ارائه میدهد که در آن، مهربانی با بصیرت و حکمت در هم آمیخته است. فاصله گرفتن از برخی افراد در اسلام، نه تنها در موارد خاصی با مهربانی منافات ندارد، بلکه خود میتواند عین مهربانی، هم نسبت به خویشتن و هم در برخی موارد نسبت به دیگری، تلقی شود. این دوری جستن، نه از سر نفرت یا بیاحترامی، بلکه از روی حکمت، حفظ ایمان و دوری از فساد است. یکی از روشنترین دلایل قرآنی برای لزوم فاصله گرفتن از برخی جمعها، حفظ ایمان و محافظت از خود در برابر تاثیرات منفی است. قرآن کریم به وضوح مؤمنان را از همنشینی با کسانی که آیات الهی را انکار یا مسخره میکنند، بر حذر میدارد. در سوره نساء، آیه 140 میخوانیم: «وَقَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ أَنْ إِذَا سَمِعْتُمْ آيَاتِ اللَّهِ يُكْفَرُ بِهَا وَيُسْتَهْزَأُ بِهَا فَلَا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتَّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ ۚ إِنَّكُمْ إِذًا مِّثْلُهُمْ ۗ إِنَّ اللَّهَ جَامِعُ الْمُنَافِقِينَ وَالْكَافِرِينَ فِي جَهَنَّمَ جَمِيعًا». این آیه به صراحت بیان میکند که اگر در مجلسی آیات الهی مورد تمسخر قرار گرفت، نباید در آنجا نشست، زیرا در غیر این صورت، انسان نیز مانند آنان خواهد شد. این دستور، نه از سر عدم مهربانی، بلکه از سر رحمت و دلسوزی الهی برای حفظ ایمان و هویت ایمانی بنده است. در واقع، مهربانی واقعی شامل حفظ جان و روح و اعتقاد از آلودگیها و آسیبهاست. علاوه بر این، در قرآن، از ویژگیهای بندگان خاص خداوند (عباد الرحمن) در سوره فرقان، آیه 72 چنین یاد میشود: «وَالَّذِينَ لَا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَامًا». یعنی آنها کسانی هستند که شهادت دروغ نمیدهند و چون به سخن بیهوده و لغو برخورد کنند، با بزرگواری از آن میگذرند. «گذر کردن با بزرگواری» در اینجا میتواند به معنای عدم شرکت در سخنان بیهوده، دوری از مجالس لغو و حفظ کرامت نفس باشد. این نوع فاصله گرفتن، نشانهی پختگی، حکمت و انتخاب آگاهانه برای حفظ طهارت روح و پرهیز از درگیری در امور بیارزش است. این عمل، نه تنها منافاتی با مهربانی ندارد، بلکه حفظ احترام و ارزشهای الهی است که خود از جلوههای مهربانی به خویشتن و به مسیر هدایت است. گاهی اوقات، فاصله گرفتن به معنای عدم اطاعت از کافران و منافقان و صرفنظر از آزارهای آنهاست، همانطور که در سوره احزاب، آیه 48 به پیامبر اکرم (ص) دستور داده میشود: «وَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَالْمُنَافِقِينَ وَدَعْ أَذَاهُمْ وَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ ۚ وَكَفَىٰ بِاللَّهِ وَكِيلًا». این «دع أذاهم» (از آزارشان صرفنظر کن) میتواند به معنای دوری از منبع آزار و عدم درگیری با آن باشد. این دوری، دوری از شر و بدی است، نه دوری از مهربانی. مهربانی واقعی، در برابر ظلم و ستم، به معنای انفعال و پذیرش نیست، بلکه به معنای ایستادگی بر حق و دوری از باطل است، حتی اگر این ایستادگی مستلزم فاصله گرفتن از باطلگرایان باشد. این اقدام، در نهایت به نفع جامعه و ترویج عدالت و نیکی است که خود از والاترین جلوههای مهربانی الهی است. از دیدگاه اسلامی، مهربانی به معنای تسلیم شدن در برابر هر نوع رفتار یا تاثیر مخرب نیست. گاهی مهربانی واقعی، در محدود کردن ارتباط با افرادی است که ممکن است به ایمان، اخلاق، یا سلامت روان فرد آسیب برسانند. این یک نوع «مهربانی هوشمندانه» است؛ مهربانی که با بصیرت و محافظت از خود و دیگران همراه است. به عنوان مثال، اگر فردی به طور مداوم انرژی منفی پخش کند، غیبت کند، دروغ بگوید یا تلاش کند شما را از مسیر حق منحرف سازد، دوری گزیدن از او به معنای بیمهری نیست. بلکه به معنای انتخاب آگاهانهی محیطی سالمتر برای رشد معنوی و اخلاقی خویش است. این عمل، از جنبهای، حتی میتواند نوعی «مهربانی تلخ» برای فرد مقابل باشد؛ زیرا ممکن است او را به فکر وادارد که چرا دیگران از او دوری میکنند و به اصلاح رفتارش بپردازد، هرچند که هدف اصلی دوری گزیننده، حفظ خویشتن است. اهمیت انتخاب دوست و همراه خوب در اسلام نیز موید همین نکته است. روایات و آیات بسیاری بر لزوم گزینش دوستان صالح و پرهیز از همنشینی با بدان تاکید دارند. این تاکید، به دلیل تاثیر شگرف همراه بر روح و شخصیت انسان است. اگر مهربانی به معنای مطلق همنشینی با همه بود، دیگر توصیهای به گزینش دوست مطرح نمیشد. بنابراین، دوری گزیدن از کسانی که نفوذ منفی دارند، نه تنها با مهربانی سازگار است، بلکه بخشی از مسئولیت فردی در قبال حفظ دین و اخلاق خود و همچنین مسئولیتی اجتماعی در برابر حفظ سلامت جامعه است. در نهایت، باید توجه داشت که این فاصله گرفتن باید با نیت خالص و با حفظ اصول اخلاقی اسلامی صورت گیرد؛ بدون کینه توزی، توهین یا قطع کامل روابط انسانی مگر در مواردی که قرآن و سنت به صراحت آن را جایز شمردهاند. هدف نهایی، همیشه ارتقاء ارزشهای الهی و حفظ کرامت انسانی است، چه در مورد خود و چه در مورد دیگران.
آیات مرتبط
وَقَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ أَنْ إِذَا سَمِعْتُمْ آيَاتِ اللَّهِ يُكْفَرُ بِهَا وَيُسْتَهْزَأُ بِهَا فَلَا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتَّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ ۚ إِنَّكُمْ إِذًا مِّثْلُهُمْ ۗ إِنَّ اللَّهَ جَامِعُ الْمُنَافِقِينَ وَالْكَافِرِينَ فِي جَهَنَّمَ جَمِيعًا
و به تحقیق در کتاب [قرآن] بر شما نازل کرده است که هرگاه شنیدید به آیات خدا کفر ورزیده میشود و مسخره میگردد، پس با آنان ننشینید تا آنکه به گفتار دیگری بپردازند؛ وگرنه شما نیز در آن صورت مانند آنان خواهید بود. قطعاً خداوند، منافقان و کافران را همگی در جهنم گرد خواهد آورد.
نساء : 140
وَالَّذِينَ لَا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَامًا
و کسانی که شهادت دروغ نمیدهند و چون به لغو بگذرند، بزرگوارانه میگذرند.
فرقان : 72
وَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَالْمُنَافِقِينَ وَدَعْ أَذَاهُمْ وَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ ۚ وَكَفَىٰ بِاللَّهِ وَكِيلًا
و کافران و منافقان را اطاعت مکن و از آزارهایشان صرفنظر کن و بر خدا توکل نما و خدا برای کارسازی کافی است.
احزاب : 48
داستانی دلنشین
در گلستان سعدی آمده است که یکی از بزرگان به حکیمی گفت: «دوست بد همچون مار است، اگرچه نرم باشد، زهرناک است.» حکیم پاسخ داد: «بلی، اما همنشین نیک همچون عطار است، هرچند چیزی به تو ندهد، بوی خوشش به مشامت رسد.» روزی تکهای گل در حمام معطر شد. از او پرسیدند: «تو مسکی یا عنبر؟» پاسخ داد: «من گل بودم، اما مدتی با گلی خوشبو همنشین بودم و از این رو بوی خوش گرفتم وگرنه همان خاکم.» این داستان زیبا به ما میآموزد که همنشینی و نزدیکی با افراد، تاثیر عمیقی بر ما دارد. گاهی انتخاب فاصله گرفتن از کسانی که بوی ناخوشایندی از گفتار یا رفتار دارند، نه از سر بیمهری، بلکه از سر دلسوزی و مراقبت از روح و جان خویش است، تا مبادا ما نیز بوی ناخوشایندشان را بگیریم و از مسیر پاکیزگی فاصله بگیریم. این انتخابی حکیمانه است برای حفظ بوی خوش انسانیت و ایمان در وجودمان.