پاسخ قرآن
یکی از سوالات رایج و مهم در میان مسلمانان، به ویژه کسانی که زبان مادری‌شان عربی نیست، این است که آیا برای دعا و مناجات با پروردگار، حتماً باید از زبان عربی استفاده کرد؟ پاسخ قاطعانه بر اساس اصول و آموزه‌های قرآنی و سنت پیامبر اکرم (ص) این است که خیر، دعا و مناجات با خداوند متعال لزوماً نباید فقط به زبان عربی باشد. در حالی که نمازهای فریضه (صلاة) دارای الفاظ و اذکار خاصی به زبان عربی هستند و ادای صحیح آنها به همین زبان واجب است، مفهوم دعا بسیار گسترده‌تر و شخصی‌تر است و شامل هرگونه درخواست، مناجات، شکرگزاری، توبه، یا ابراز نیاز از بنده به خالق خود می‌شود. خداوند متعال بر همه زبان‌ها و دل‌ها آگاه است و هیچ مانعی از جهت زبانی برای شنیدن و اجابت دعای بندگانش وجود ندارد. در قرآن کریم، خداوند به صراحت و مهربانی تمام بر این نکته تأکید کرده است که او به بندگانش نزدیک است و دعای هر دعا کننده‌ای را اجابت میکند، بدون آنکه شرط خاصی برای زبان دعا مطرح کرده باشد. به عنوان مثال، در سوره بقره، آیه 186 می‌خوانیم: «وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ ۖ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ ۖ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ» که نشان‌دهنده نزدیکی و پاسخگویی خداوند به هر ندایی است که از سوی بنده برمی‌خیزد. این آیه، بر محوریت رابطه مستقیم و قلبی میان انسان و پروردگار تأکید دارد، نه بر فرم خاصی از بیان. اهمیت اصلی در دعا، اخلاص نیت و حضور قلب است. وقتی انسان با زبان مادری خود دعا میکند، قادر است با عمق بیشتری احساسات، نیازها و آرزوهای خود را بیان کند و ارتباط عمیق‌تر و صمیمانه‌تری با خداوند برقرار سازد. زبان مادری، زبان دل و زبان فکر است و در آن، کلمات از فیلترهای ذهنی کمتری عبور می‌کنند و مستقیم‌تر از قلب به زبان می‌آیند. این ارتباط صادقانه و بی‌پرده، از هرگونه ادا و تصنع به دور است و موجب می‌شود که دعا با تمام وجود و با حضوری کامل ادا شود. خداوند نه تنها کلمات را می‌شنود، بلکه آنچه در دل‌ها می‌گذرد و نیت‌ها و خواسته‌های پنهان را نیز می‌داند. در سوره غافر، آیه 60، خداوند می‌فرماید: «وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ» که فرمانی عمومی برای خواندن پروردگار است، بدون هیچ قید و شرطی درباره زبان. این فرمان، همگان را به سوی دعا فرا می‌خواند، چرا که خداوند از ناتوانی انسان‌ها در ابراز کلام با زبان‌های خاص، آگاه است. با این حال، این به معنای نادیده گرفتن فضیلت دعاهای عربی نیست. بسیاری از دعاهای قرآنی و روایی، با فصاحت و بلاغت بی‌نظیری سرشار از معانی عمیق و پربار هستند که از سوی پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) به ما رسیده است. آموختن این دعاها و خواندن آنها به زبان عربی، خود فضیلت و برکات فراوانی دارد؛ زیرا این کلمات، گزینش شده و از سوی معصومان (ع) تعلیم داده شده‌اند و دارای اثرات معنوی خاصی هستند. خواندن دعاهای مأثوره (از ائمه و پیامبر رسیده) به زبان عربی، علاوه بر بهره‌مندی از اجر و پاداش، به ارتباط با میراث غنی اسلامی و وحدت با دیگر مسلمانان در سراسر جهان کمک میکند. همچنین، بسیاری از این دعاها شامل مفاهیم بلند توحیدی و عرفانی هستند که در ترجمه ممکن است بخشی از شکوه و عمق آنها از دست برود. بنابراین، توصیه می‌شود که مسلمانان در کنار دعاهای شخصی به زبان مادری، تلاش کنند تا معنای برخی از دعاهای مأثوره را بیاموزند و در صورت امکان، آنها را به زبان عربی نیز تلاوت کنند تا از فضیلت هر دو بهره‌مند شوند. به طور کلی، هدف از دعا، ایجاد ارتباط با خدا و ابراز بندگی و نیاز است. خداوند متعال به زبان انسان‌ها نیازی ندارد، بلکه او به قلب‌ها و نیات آنها می‌نگرد. اگر قلبی با تمام وجود رو به سوی او کند، چه به زبان عربی، چه فارسی، انگلیسی، یا هر زبان دیگری، دعایش شنیده و مورد توجه قرار می‌گیرد. این رحمت واسعه الهی است که به هیچ قید و شرط زبانی محدود نمی‌شود. بنابراین، هرگاه و هر کجا که احساس نیاز به گفتگو با خالق خود را داشتید، با هر زبانی که برایتان راحت‌تر و دلنشین‌تر است، دست به دعا بردارید و مطمئن باشید که خداوند صدای شما را می‌شنود و به شما نزدیک است. دعا، پلی است میان بنده و معبود، و این پل با خلوص نیت و عمق ایمان ساخته می‌شود، نه با مصالح زبانی خاص. از این رو، آزادی در انتخاب زبان دعا، فرصتی است برای هر فرد تا ارتباطی کاملاً شخصی و بی‌واسطه با پروردگار خود برقرار کند و از این طریق، رشد معنوی و آرامش قلبی بیابد. در نهایت، آنچه اهمیت دارد، کیفیت حضور قلب و صداقت در درخواست است، نه قالبی که کلمات در آن ریخته می‌شوند.
آیات مرتبط
وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ ۖ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ ۖ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ
و هرگاه بندگانم از تو در مورد من بپرسند، [بگو:] من نزدیکم؛ دعای دعا کننده را هنگامی که مرا بخواند، اجابت می‌کنم؛ پس باید دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان آورند، تا شاید راه یابند.
بقره : 186
وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ ۚ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ
و پروردگارتان فرمود: مرا بخوانید تا [دعای] شما را اجابت کنم؛ مسلماً کسانی که از پرستش من تکبر می‌ورزند، به زودی خوار و زبون وارد جهنم می‌شوند.
غافر : 60
ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً ۚ إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ
پروردگار خود را با تضرع و پنهانی بخوانید؛ همانا او متجاوزان را دوست ندارد.
اعراف : 55
داستانی دلنشین
روزی مردی ثروتمند در محفلی از عالمان شهر، به فصاحت خود در قرائت دعا به زبان عربی فخر می‌فروخت و می‌گفت: «من دعاهایی می‌خوانم که هیچ‌کس قادر به درک عمق آنها نیست و فقط به زبان فصیح عربی است که می‌توان با خداوند سخن گفت.» در همان مجلس، مردی فقیر و بی‌سواد حضور داشت که با قلبی شکسته و چشمی گریان، در گوشه‌ای نشسته بود و به زبان مادری خود، به سادگی و بی‌آلایش، حاجات خود را از خداوند می‌خواست. زبانش شاید گویای لغات پیچیده نبود، اما دلش آینه‌ای از نیاز و عشق بود. یکی از بزرگان حاضر در مجلس، که از حکمت و بصیرت برخوردار بود، با لبخندی مهربان رو به مرد ثروتمند کرد و گفت: «ای برادر، خداوند آنقدر مهربان است که صدای دل را حتی از پس هزاران حجاب و به هر زبانی که باشد، می‌شنود. گاه یک 'یا رب' ساده و خالص از اعماق جان، نزد او محبوب‌تر است از صدها دعای فصیح و پر زرق و برق که از سر ریا و غرور بر زبان آید. دعای این مرد فقیر، هرچند به زبان ساده و محلی است، اما از خلوص نیت و نیازی واقعی سرچشمه می‌گیرد و قطعاً به آسمان می‌رسد، چرا که پروردگار متعال، نه به الفاظ، که به حالات قلوب می‌نگرد.» این داستان، بار دیگر یادآور می‌شود که در آلوهیت، حقیقت دعا در صداقت قلب و فروتنی روح نهفته است، نه در زیبایی واژگان یا پیچیدگی زبان.