آیا قرآن درباره آزادی بیان و مسئولیت آن نظری دارد؟

قرآن کریم، اگرچه به واژه صریح «آزادی بیان» به مفهوم مدرن و امروزی آن که در گفتمان‌های غربی مطرح است، اشاره‌ای مستقیم ندارد، اما به تفصیل به موضوع گفتار، بیان و مسئولیت‌های فردی و اجتماعی در این زمینه پرداخته است. دیدگاه قرآن درباره بیان، نه یک آزادی مطلق و بی‌قید و شرط است که هر کس هر آنچه می‌خواهد بگوید، بلکه یک آزادی همراه با مسئولیت، محدودیت‌های اخلاقی، و چارچوب‌های الهی است. در واقع، قرآن بر «بیان مسئولانه» تأکید فراوان دارد؛ بیانی که هدف آن اصلاح، هدایت، گسترش حق، برقراری عدل، و جلوگیری از فساد، شر، و اختلاف باشد. این مسئولیت‌پذیری در کلام، از ارکان اساسی اخلاق قرآنی است که نه تنها فرد را در برابر اعمالش، بلکه در برابر کلماتش نیز پاسخگو می‌داند. یکی از اساسی‌ترین اصولی که قرآن بر آن تأکید دارد، راستگویی و صداقت در گفتار است. قرآن در آیات متعددی به صراحت مؤمنان را به گفتن حق، دوری از دروغ، تهمت، و باطل فرامی‌خواند. سخن راست و صحیح، اساس قوام جامعه اسلامی است. برای مثال، در سوره احزاب آیه ۷۰ خداوند می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَدِيدًا» (ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از خدا پروا کنید و سخن درست و استوار بگویید). این آیه به روشنی نشان می‌دهد که کلام انسان باید محکم، راست، و به دور از هرگونه کژی و انحراف باشد. همچنین، شهادت به حق، حتی اگر به ضرر خود انسان یا نزدیکانش باشد، از دیگر دستورات قرآن است که در سوره نساء آیه ۱۳۵ به آن اشاره شده است: «یَا أَیُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَى أَنفُسِكُمْ أَوِ الْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ...» (ای کسانی که ایمان آورده‌اید، پیوسته به عدالت قیام کنید، در حالی که برای خدا گواهی می‌دهید، هر چند به زیان خودتان یا پدر و مادر و نزدیکان باشد...). این آیات، بنیاد آزادی بیان را بر پایه صدق و عدالت بنا می‌نهند و آن را از هرج و مرج متمایز می‌کنند. از سوی دیگر، قرآن به شدت از سخنان زیان‌بار، تهمت، غیبت، و تمسخر نهی می‌کند. آزادی بیان به معنای مجاز بودن هرگونه سخنی نیست که باعث آزار، هتک حرمت، یا آسیب به دیگران شود. این محدودیت‌ها نه تنها برای حفظ کرامت افراد، بلکه برای حفظ آرامش و همبستگی جامعه اسلامی ضروری هستند. در سوره حجرات آیه ۱۲ می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ ۖ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَب بَّعْضُكُم بَعْضًا ۚ أَیُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَن یَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِيمٌ» (ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از بسیاری از گمان‌ها بپرهیزید، چرا که بعضی از گمان‌ها گناه است؛ و تجسس نکنید؛ و بعضی از شما غیبت بعضی دیگر را نکند. آیا هیچ یک از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده‌اش را بخورد؟ پس آن را ناخوش می‌دارید. و از خدا پروا کنید، قطعاً خدا بسیار توبه‌پذیر و مهربان است). این آیه غیبت را به شدت نکوهش کرده و آن را هم‌ارز خوردن گوشت مرده برادر دانسته است که نشان‌دهنده قبح شدید این عمل است. همچنین، در سوره حجرات آیه ۱۱ از تمسخر، طعنه زدن و عیب‌جویی از دیگران نهی می‌کند. این نهی‌ها نشان‌دهنده مسئولیت سنگین کلام و تأثیر آن بر حیثیت و آبروی افراد و آرامش جامعه است. سخنان تفرقه‌افکن، شایعات بی‌اساس، و هر آنچه موجب فتنه و فساد در زمین شود، به شدت مورد نکوهش قرآن قرار گرفته‌اند. مسئولیت در قبال آنچه گفته می‌شود یکی از محورهای اصلی آموزه‌های قرآنی است. قرآن به صراحت بیان می‌کند که هر کلمه‌ای که از دهان انسان خارج می‌شود، ثبت و ضبط می‌گردد و انسان در قبال آن پاسخگو خواهد بود. در سوره ق آیه ۱۸ آمده است: «مَا يَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ» (هیچ سخنی نمی‌گوید مگر اینکه نزد او فرشته‌ای مراقب و آماده است). این آیه بیانگر این است که هر کلمه‌ای که از دهان خارج می‌شود، دارای پیامد است و انسان در زندگی اخروی خود، باید در برابر آن پاسخگو باشد. این نگرش، آزادی بیان را از بی‌بندوباری مطلق متمایز کرده و آن را در چارچوب یک نظام اخلاقی و حقوقی الهی قرار می‌دهد. انسان باید پیش از سخن گفتن، در مورد پیامدها و نتایج کلام خود، چه در دنیا و چه در آخرت، بیندیشد و از سخنانی که موجب گناه یا ضرر می‌شوند، پرهیز کند. قرآن همچنین به نحوه و لحن بیان نیز اهمیت ویژه‌ای می‌دهد. کلام نیکو و نرم از ویژگی‌های مؤمنان شمرده شده است. در سوره طه آیه ۴۴ به موسی و هارون دستور می‌دهد که با فرعون «قولاً لیّناً» (سخنی نرم) بگویند، با وجود طغیان و سرکشی فرعون و ادعای الوهیتش. این نشان می‌دهد که حتی در مواجهه با ستمگران و مخالفان، شیوه بیان باید حکیمانه، نرم، و دلسوزانه باشد تا اثرگذاری بیشتری داشته باشد و امکان هدایت را از بین نبرد. در سوره بقره آیه ۸۳ نیز امر به «قولوا للناس حسناً» (با مردم نیکو سخن بگویید) شده است. این دستورات بر اهمیت ادب، احترام، شفقت، و دوری از توهین و فحاشی در گفتار تأکید دارند و آزادی بیان را مقید به اصول اخلاقی و انسانی می‌کنند. تنها استثناء برای «جهر بالسوء من القول» (فریاد زدن با سخن بد) مربوط به مظلوم است که خداوند به او اجازه می‌دهد علیه ظالم سخن بگوید و شکایت کند (نساء ۱۴۸). مفهوم امر به معروف و نهی از منکر نیز به نوعی به مسئولیت بیان گره خورده است. مؤمنان وظیفه دارند که با گفتار و عمل خود، مردم را به نیکی دعوت کرده و از بدی‌ها بازدارند (آل عمران ۱۰۴). این «آزادی بیان» برای ترویج خیر و صلاح جامعه است، اما باز هم با رعایت حکمت، موعظه حسنه، و جدال احسن (نحل ۱۲۵). یعنی بیان حقیقت و دعوت به سوی حق باید با بهترین شیوه و منطق انجام شود، نه با پرخاشگری، توهین، یا تفرقه‌افکنی. این امر نشان می‌دهد که گفتار می‌تواند ابزاری قدرتمند برای اصلاح اجتماعی باشد، اما این ابزار باید با دقت و مسئولیت به کار گرفته شود. به طور خلاصه، قرآن یک «آزادی بیان مسئولانه» را ترویج می‌کند که در آن انسان مجاز به ابراز عقاید و افکار خود است، مشروط بر آنکه: ۱. همواره حقیقت را بگوید و از دروغ، افترا، و شایعه‌پراکنی بپرهیزد. ۲. سخن او با عدالت و انصاف همراه باشد و به کسی ستمی نرساند. ۳. از غیبت، تهمت، تمسخر، و هر گونه سخن آسیب‌زا دوری کند. ۴. با لحن نیکو و محترمانه سخن بگوید و از درشتی و فحش دوری جوید. ۵. هدف از بیان، ترویج خیر، هدایت، و اصلاح باشد، نه فساد، فتنه، یا تفرقه‌افکنی. ۶. انسان در قبال هر کلمه خود مسئول و پاسخگو باشد و بداند که گفتارش در نامه اعمال او ثبت می‌شود. این چارچوب قرآنی برای بیان، به جای محدود کردن آزادی، آن را تعالی می‌بخشد و جهت می‌دهد تا ابزاری برای رشد فردی و اجتماعی و برقراری صلح و عدل در جهان باشد، نه وسیله‌ای برای تخریب و انتشار باطل.