پاسخ قرآن
قرآن کریم، کتاب هدایت الهی، مجموعهای جامع از اصول و رهنمودها را برای تمام ابعاد زندگی انسان، از جمله تعاملات اجتماعی و مسئولیتپذیری در قبال جامعه، ارائه میدهد. اگرچه واژه «کار داوطلبانه» به صورت مستقیم در آیات قرآن مطرح نشده است، اما روح و جوهره این عمل نیکوکارانه، یعنی یاری رساندن به همنوعان، همکاری در امور خیر، و بذل و بخشش از آنچه که در اختیار داریم، به وضوح و با تأکید فراوان مورد سفارش قرار گرفته است. تعالیم قرآنی مؤمنان را به گونهای تربیت میکند که نه تنها به صلاح خویش فکر کنند، بلکه به صلاح و بهبود حال جامعهای که در آن زندگی میکنند نیز اهتمام ورزند. این رویکرد فعال و مسئولانه، بنیانهای قوی برای مفهوم نوین «کار داوطلبانه» در اسلام فراهم میآورد. یکی از محوریترین مفاهیم قرآنی که ارتباط عمیقی با کار داوطلبانه دارد، مفهوم «احسان» است. احسان فراتر از عدالت است؛ عدالت یعنی حق کسی را کامل دادن، اما احسان یعنی چیزی فراتر از حق او و از روی کرم و بزرگواری انجام دادن. قرآن بارها مؤمنان را به احسان دعوت میکند و آن را از صفات محبوب الهی میداند. در سوره بقره، آیه ۱۹۵ میفرماید: «وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ» یعنی «و نیکی کنید؛ قطعاً خدا نیکوکاران را دوست دارد.» این دعوت به احسان، شامل هر نوع نیکی و فداکاری است که فرد داوطلبانه و با نیت خالص برای خیر و صلاح دیگران انجام میدهد. چه در زمینه کمکهای مادی، چه بذل وقت، دانش، یا مهارتها، همه اینها در چارچوب احسان قرار میگیرند. کار داوطلبانه، در هسته خود، یک عمل احسان است که فرد با میل و رغبت برای منفعت جمعی انجام میدهد، بدون انتظار پاداش مادی یا قدردانی. این عمل نه تنها به فرد گیرنده سود میرساند، بلکه روح و روان نیکوکار را نیز صیقل میدهد و به او احساس آرامش و رضایت درونی میبخشد. اصل دیگری که زیربنای کار جمعی و داوطلبانه را تشکیل میدهد، «تعاون بر بِرّ و تقوا» یا همان همکاری در امور نیک و پرهیزگاری است. در سوره مائده، آیه ۲، خداوند متعال میفرماید: «وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ ۖ وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ» به این معنا که: «و در نیکی و پرهیزگاری با یکدیگر همکاری کنید و در گناه و تجاوز همکاری نکنید.» این آیه یک دستورالعمل صریح برای مشارکت جمعی در کارهای مثبت و سازنده است. کار داوطلبانه، به ماهیت خود، یک فعالیت گروهی و مشارکتی است که در آن افراد با هدف مشترک کمک به جامعه و حل مشکلات آن گرد هم میآیند. این همکاری میتواند در قالب سازمانهای خیریه، گروههای امدادرسانی در بلایای طبیعی، برنامههای آموزشی برای کودکان نیازمند، یا فعالیتهای زیستمحیطی نمود پیدا کند. این آیه به مؤمنان میآموزد که مسئولیت اجتماعی آنها تنها به انجام فردی واجبات دینی خلاصه نمیشود، بلکه شامل مشارکت فعال در ساختن جامعهای بهتر و عادلانهتر است. مفهوم «انفاق فی سبیل الله» نیز به طور گستردهای شامل کار داوطلبانه میشود. اگرچه انفاق غالباً به بذل و بخشش مالی تعبیر میشود، اما در معنای وسیعتر قرآنی، شامل هرگونه صرف کردن و فداکاری در راه خدا است، خواه مال باشد، خواه جان، وقت، علم، تجربه یا مهارت. قرآن بر پاداشهای عظیم انفاق تأکید فراوان دارد. در سوره بقره، آیه ۲۶۱ میخوانیم: «مَّثَلُ الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنبُلَةٍ مِّائَةُ حَبَّةٍ ۗ وَاللَّهُ يُضَاعِفُ لِمَن يَشَاءُ ۗ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ» به این معنا که: «مَثَل کسانی که اموالشان را در راه خدا انفاق میکنند، مانند دانهای است که هفت خوشه رویانیده، و در هر خوشه صد دانه باشد؛ و خدا برای هر که بخواهد [پاداش را] چند برابر میکند؛ و خدا گشایشگر داناست.» این پاداش چندین برابر، نه تنها برای انفاق مالی، بلکه برای هر نوع بذل و فداکاری در راه خداست، از جمله وقت و انرژی که در کار داوطلبانه صرف میشود. این آیات مشوقی قوی برای مشارکت در فعالیتهای خیرخواهانه است، چرا که نشان میدهد هر تلاشی، هرچند کوچک، در راه خدا چندین برابر پاداش خواهد داشت. علاوه بر این، قرآن بارها بر لزوم رسیدگی به حقوق محرومان و اقشار آسیبپذیر جامعه تأکید میکند. یتیمان، مسکینان، اسیران، در راهماندگان و نیازمندان، همواره مورد توجه خاص قرآن بودهاند. در سوره انسان، آیات ۸ و ۹، اوج ایثار و از خودگذشتگی را در کمک به نیازمندان ترسیم میکند: «وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا ﴿٨﴾ إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا ﴿٩﴾» یعنی: «و غذا را با اینکه خود دوست دارند، به مسکین و یتیم و اسیر میدهند. [و میگویند:] ما فقط برای خشنودی خدا به شما غذا میدهیم و از شما پاداش و سپاسی نمیخواهیم.» این روحیه ایثار و کمکرسانی بدون انتظار جبران، اساس کار داوطلبانه را تشکیل میدهد. چه با تهیه غذا، چه با آموزش، چه با مراقبتهای بهداشتی، چه با کمک در تعمیر منزل، تمام این فعالیتها در راستای تحقق این دستورات قرآنی است. «امر به معروف و نهی از منکر» نیز یکی دیگر از ابعاد اجتماعی اسلام است که میتواند در قالب کار داوطلبانه تجلی یابد. این وظیفه تنها به نصیحت کلامی محدود نمیشود، بلکه شامل مشارکت فعال در اصلاح جامعه، ترویج ارزشهای اخلاقی و مبارزه با فساد و ناهنجاریهاست. در سوره آل عمران، آیه ۱۰۴، خداوند میفرماید: «وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ ۚ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» یعنی: «و باید از میان شما گروهی باشند که مردم را به سوی خیر دعوت کنند و به نیکی فرمان دهند و از بدی بازدارند؛ و آنان همان رستگارانند.» این آیه بر لزوم وجود گروهی از مردم تأکید میکند که مسئولیت دعوت به خیر و مبارزه با منکر را بر عهده بگیرند. این گروهها میتوانند در قالب سازمانهای داوطلبانه فعالیت کنند که هدفشان ارتقاء سطح فرهنگ، اخلاق، و سلامت جامعه است. این عمل نه تنها یک وظیفه شرعی، بلکه یک ابزار قدرتمند برای ساخت جامعهای سالم و پویا است. در نهایت، فلسفه کلی «خلافت» و «اعمال صالحه» در قرآن، پایههای محکمی برای کار داوطلبانه فراهم میآورد. انسان به عنوان خلیفه و جانشین خداوند بر روی زمین، مسئولیت آبادانی آن و مراقبت از مخلوقات الهی را بر عهده دارد. انجام اعمال صالحه (کارهای نیک)، که بارها در قرآن در کنار ایمان ذکر شده، تنها به اعمال عبادی فردی محدود نمیشود، بلکه شامل هر عملی است که به صلاح فرد، خانواده، و جامعه باشد. کار داوطلبانه مصداق بارز عمل صالح است که نه تنها نفعی برای فرد ندارد، بلکه تماماً به نفع دیگران و جامعه است. این اعمال نیکو، ایمان فرد را عمق میبخشد و او را به سوی سعادت دنیا و آخرت رهنمون میسازد. از این منظر، قرآن نه تنها نظری مثبت در مورد کار داوطلبانه دارد، بلکه آن را بخش جداییناپذیری از مسئولیت اجتماعی و عبودیت حقیقی در اسلام میداند و مؤمنان را به مشارکت فعال در این عرصه تشویق میکند. این فعالیتها تجلی عملی ایمان و رحمتی است که خداوند بر بندگانش روا میدارد و انسان نیز باید از این رحمت بهرهمند شود و آن را به دیگران گسترش دهد.
آیات مرتبط
وَأَنفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ ۛ وَأَحْسِنُوا ۛ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ
و در راه خدا انفاق کنید و خود را به دست خود به هلاکت نیندازید؛ و نیکی کنید؛ قطعاً خدا نیکوکاران را دوست دارد.
بقره : 195
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْيَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِّن رَّبِّهِمْ وَرِضْوَانًا ۚ وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا ۚ وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَن صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَن تَعْتَدُوا ۘ وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ ۖ وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۖ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ
ای کسانی که ایمان آوردهاید، شعائر خدا و ماه حرام و قربانیهای بینشان و قربانیهای نشاندار را حلال نشمرید و کسانی را که قصد بیتالحرام را دارند و فضل و رضایت پروردگارشان را میجویند، از راه باز ندارید. و هرگاه از احرام بیرون آمدید، میتوانید شکار کنید. و البته دشمنی قومی که شما را از مسجد الحرام بازداشتند، شما را وادار به تجاوز نکند. و در نیکی و پرهیزگاری با یکدیگر همکاری کنید و در گناه و تجاوز همکاری نکنید. و از خدا پروا کنید، که همانا خدا سختکیفر است.
مائده : 2
وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا
و غذا را با اینکه خود دوست دارند، به مسکین و یتیم و اسیر میدهند.
انسان : 8
إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا
[و میگویند:] ما فقط برای خشنودی خدا به شما غذا میدهیم و از شما پاداش و سپاسی نمیخواهیم.
انسان : 9
داستانی دلنشین
روزی از سعدی شیرازی پرسیدند: «کدام عمل نزد خداوند پسندیدهتر است؟» او با لبخندی گرم پاسخ داد: «دل غمگینی را شاد کردن.» سپس ادامه داد: «رفع نیاز یک فقیر بهتر از صدها رکعت نماز مستحبی است. گمان نکن که فقط با روزه گرفتن و نماز خواندن به خدا نزدیک میشوی؛ بلکه بندگی حقیقی در خدمت به خلق است. اگر میخواهی به قرب حق برسی، به مخلوقات او خدمت کن.» این داستان زیبا به ما یادآوری میکند که کار داوطلبانه، یعنی کمک به همنوعان با نیت پاک، خود یکی از والاترین عبادات است که لبخند رضایت خدا را به دنبال دارد و دلها را روشن میکند.