پاسخ قرآن
در آموزههای غنی و جامع قرآن کریم، اگرچه واژه «اقلیت» به معنای مدرن آن به کار نرفته است، اما اصول و مبانی عمیقی درباره تعامل، عدالت و احترام با تمامی انسانها، فارغ از دین، نژاد و موقعیت اجتماعیشان، ارائه شده است. این اصول به وضوح نشاندهنده لزوم احترام و رعایت حقوق کسانی است که از نظر عقیدتی یا اجتماعی متفاوت هستند، که در مفهوم امروزین میتوان آن را «اقلیت» نامید. قرآن بر کرامت ذاتی همه بنیآدم تأکید میکند و این کرامت را موهبتی الهی میداند که به هیچ قوم یا گروه خاصی محدود نمیشود. در سوره اسراء، آیه ۷۰ میفرماید: "وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ" یعنی ما فرزندان آدم را گرامی داشتیم. این آیه یک اصل کلی است که مبنای تعامل محترمانه با هر انسانی، از هر قشر و عقیدهای، قرار میگیرد. یکی از برجستهترین تعالیم قرآن در این زمینه، اصل "لا إكراه في الدين" یعنی "هیچ اجباری در دین نیست" است که در سوره بقره، آیه ۲۵۶ به صراحت بیان شده است. این آیه بنیادیترین اصل آزادی عقیده را پیریزی میکند. این بدان معناست که هیچکس نباید برای پذیرش اسلام یا تغییر دین خود تحت فشار، اجبار یا تهدید قرار گیرد. این اصل تضمینکننده حق آزادی دینی برای تمام اقلیتهای دینی در یک جامعه است. وقتی اجباری در پذیرش عقیده وجود ندارد، خودبهخود احترام به عقاید متفاوت و حق انتخاب برای دیگران به رسمیت شناخته میشود. این احترام نه تنها به سکوت و عدم مداخله محدود نمیشود، بلکه شامل حمایت از حق آنها در انجام مناسک دینی خود نیز میگردد، البته تا زمانی که مخل نظم عمومی نباشند. علاوه بر آزادی عقیده، قرآن بر اهمیت "عدالت مطلق" تأکید فراوان دارد. عدالت در اسلام یک ارزش والا و غیرقابل سازش است که باید در مورد همه، اعم از دوست و دشمن، مسلمان و غیرمسلمان، به صورت یکسان رعایت شود. در سوره مائده، آیه ۸ آمده است: "يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ ۖ وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَىٰ أَلَّا تَعْدِلُوا ۚ اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَىٰ" یعنی "ای کسانی که ایمان آوردهاید، برای خدا قیام کنید، در حالی که به عدالت گواه باشید؛ و دشمنی گروهی شما را وادار نکند که عدالت نورزید. عدالت بورزید که به پرهیزکاری نزدیکتر است." این آیه به روشنی بیان میکند که حتی کینه و دشمنی با گروهی نباید مانع از اجرای عدالت درباره آنها شود. این اصل، اساس حمایت از حقوق اقلیتها در برابر هرگونه ظلم، تبعیض یا بدرفتاری است. جامعه اسلامی باید در برخورد با اقلیتها، نهایت عدالت را رعایت کرده و حقوق آنها را در زمینههای مختلف مانند اقتصادی، اجتماعی و قضایی کاملاً محترم بشمارد. همچنین، قرآن به مسلمانان توصیه میکند که با غیرمسلمانانی که با آنها سر جنگ ندارند و آنها را از خانههایشان بیرون نکردهاند، با "نیکی و عدالت" رفتار کنند. در سوره ممتحنه، آیه ۸ میخوانیم: "لَّا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُم مِّن دِيَارِكُمْ أَن تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ" یعنی "خداوند شما را از کسانی که با شما در دین نجنگیدهاند و شما را از دیار خود بیرون نکردهاند، باز نمیدارد که به آنها نیکی کنید و با آنها به عدالت رفتار کنید؛ قطعاً خداوند دادگران را دوست دارد." این آیه نه تنها اجازه نیکی و احسان به غیرمسلمانان را میدهد، بلکه آن را تشویق میکند. "برّ" در اینجا معنایی فراتر از صرف عدم ضرر رساندن دارد؛ به معنای نیکی کردن، محبت ورزیدن و احترام گذاشتن است. این اصل، مبنای روابط صلحآمیز و سازنده با اقلیتهای دینی است و به مسلمانان دستور میدهد که حتی با وجود تفاوتهای عقیدتی، روابط انسانی بر پایه احترام متقابل و همکاری را حفظ کنند. علاوه بر این، قرآن به تنوع و گوناگونی انسانها به عنوان نشانههایی از قدرت و حکمت الهی اشاره میکند. سوره حجرات، آیه ۱۳ میفرماید: "يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَىٰ وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا ۚ إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ" یعنی "ای مردم! ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را ملتها و قبایل قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید. همانا گرامیترین شما نزد خدا، پرهیزکارترین شماست." این آیه به صراحت نژاد، قومیت یا عقیده را ملاک برتری نمیداند و معیار کرامت را فقط تقوا و پرهیزکاری معرفی میکند که امری باطنی و مربوط به رابطه فرد با خداوند است، نه ظاهر و تعلقات گروهی. این دیدگاه، هرگونه نژادپرستی، تبعیض و برتریطلبی بر اساس قومیت یا مذهب را نفی کرده و به رسمیت شناختن و احترام به تنوع انسانی را تشویق میکند. در مجموع، آموزههای قرآنی یک چارچوب اخلاقی و حقوقی مستحکم برای احترام به اقلیتها و تعامل مسالمتآمیز با آنها فراهم میآورد. این آموزهها بر کرامت ذاتی انسان، آزادی عقیده، اجرای عدالت مطلق و نیکی و احسان حتی به کسانی که در عقیده متفاوت هستند، تأکید دارند. این اصول پایههای یک جامعه عادلانه، مداراگر و همزیست را تشکیل میدهند که در آن حقوق همه افراد، فارغ از تعلقاتشان، حفظ و احترام میشود. این رویکرد نه تنها یک تکلیف دینی است، بلکه ضامن آرامش و پایداری اجتماعی نیز محسوب میشود. در دنیای امروز که تنوع فرهنگی و دینی بیش از پیش نمایان است، این تعالیم قرآنی میتوانند راهنمایی ارزشمند برای ساخت جوامعی مبتنی بر تفاهم و احترام متقابل باشند.
آیات مرتبط
لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ ۖ قَد تَّبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ ۚ فَمَن يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِن بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَىٰ لَا انفِصَامَ لَهَا ۗ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ
هیچ اجباری در دین نیست. راه راست از گمراهی آشکار شده است. پس هر کس به طاغوت کفر ورزد و به خدا ایمان آورد، به دستاویز محکمی چنگ زده که گسستن ندارد؛ و خدا شنوا و داناست.
بقره : 256
لَّا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُم مِّن دِيَارِكُمْ أَن تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ
خداوند شما را از کسانی که در راه دین با شما نجنگیدهاند و شما را از دیار خود بیرون نکردهاند، باز نمیدارد که به آنها نیکی کنید و با آنها به عدالت رفتار کنید؛ قطعاً خداوند دادگران را دوست دارد.
ممتحنه : 8
يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَىٰ وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا ۚ إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ
ای مردم! ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را ملتها و قبایل قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید. همانا گرامیترین شما نزد خدا، پرهیزکارترین شماست. قطعاً خدا دانای آگاه است.
حجرات : 13
داستانی دلنشین
آوردهاند که در زمان سلطنت نوشیروان عادل، پیرمردی از اهل ذمه (غیرمسلمانان تحت حمایت حکومت) در گوشهای از شهر زندگی میکرد و روزی شکایت نزد قاضی برد که همسایهای مسلمان حق او را نادیده گرفته است. قاضی، بدون هیچگونه تأملی در مذهب طرفین، هر دو را فراخواند و با نهایت دقت به سخنانشان گوش داد. سپس، بر اساس شواهد و عدل، حکم به نفع پیرمرد غیرمسلمان داد. مردم از این عدالت به شگفت آمدند و از قاضی پرسیدند: «چگونه با کسی که از دین و آیین ما نیست، چنین با عدالت و انصاف رفتار میکنی؟» قاضی گفت: «آیا نه اینکه همه ما از یک آدم و حوا آفریده شدهایم؟ و آیا نه اینکه خداوند خود فرموده است با همه مردم به عدل رفتار کنید، حتی اگر دشمن شما باشند؟ در پیشگاه الهی، هیچ فرق و برتری نیست جز به پرهیزکاری. پس چگونه میتوانم در اجرای عدل، میان خلق خدا تفاوتی قائل شوم؟» و این حکایت نشان میدهد که احترام به حقوق و کرامت انسان، ورای هر تفاوت، از پایههای ایمان و عدالت است.