پاسخ قرآن
قرآن کریم، کتاب هدایت الهی برای تمام اعصار و دورانهاست. اگرچه در زمان نزول قرآن، مفهومی به نام «دنیای آنلاین»، «اینترنت» یا «فضای مجازی» وجود نداشته است، اما اصول و آموزههای جهانشمول آن در مورد گفتار، اخلاق زبانی و تأثیر کلمات، کاملاً بر هر نوع بستر ارتباطی، از جمله دنیای آنلاین امروز، منطبق و قابل اطلاق است. در واقع، قرآن با دقت بینظیری به ابعاد مختلف سخن گفتن و تأثیر آن بر فرد و جامعه پرداخته است و این آموزهها در عصر دیجیتال، اهمیتی دوچندان یافتهاند. یکی از مهمترین اصولی که قرآن بر آن تأکید دارد، مسئولیتپذیری در قبال هر کلامی است. در سوره ق، آیه ۱۸، خداوند میفرماید: «مَا يَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ»؛ یعنی «هیچ کلامی نمیگوید مگر اینکه نزد او [همیشه] مراقب آمادهای است.» این آیه بنیاد و اساس مسئولیت اخلاقی در برابر گفتار ماست. در دنیای آنلاین، هر کلمه، هر پست، هر کامنت و هر پیامی که منتشر میکنیم، به نوعی «ثبت» میشود و اثرات ماندگاری دارد. این «راقب و عتید» میتواند به معنای ثبت الهی اعمال و اقوال ما باشد که در قیامت بازخواست میشویم، و نیز به معنای ثبت دائمی ردپای دیجیتال ما در فضای مجازی است که میتواند برای همیشه باقی بماند و تبعات دنیوی داشته باشد. قرآن همچنین بر لزوم راستگویی و پرهیز از دروغ و شایعهپراکنی تأکید فراوان دارد. در سوره حجرات، آیه ۶ میفرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَن تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَىٰ مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ»؛ «ای کسانی که ایمان آوردهاید، اگر شخص فاسقی خبری برای شما آورد، تحقیق کنید، مبادا ناآگاهانه به قومی زیان رسانید و از کرده خود پشیمان شوید.» این آیه در عصر اطلاعات کاذب و اخبار جعلی (Fake News) در دنیای آنلاین، حیاتیترین راهنماست. کاربران شبکههای اجتماعی باید پیش از انتشار هر خبری، از صحت آن اطمینان حاصل کنند تا به جامعه و افراد آسیب نرسانند. نشر اکاذیب و شایعات در فضای مجازی میتواند به سرعت منتشر شده و به آبرو و حیثیت افراد و حتی به امنیت اجتماعی لطمه بزند. علاوه بر این، قرآن به نوع و کیفیت کلام اهمیت ویژهای میدهد. در آیات متعددی بر «قول حسن» (سخن نیکو) تأکید شده است. در سوره بقره، آیه ۸۳ میخوانیم: «وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا»؛ «و با مردم به نیکی سخن بگویید.» این شامل دوری از کلمات زشت، توهینآمیز، تمسخر و ناسزا است. در محیط آنلاین که افراد پشت صفحههای نمایش خود پنهان شدهاند، میل به استفاده از کلمات تند و بیادبانه افزایش مییابد. قرآن به ما میآموزد که همواره باید ادب و احترام را در گفتار خود رعایت کنیم، چه در فضای حقیقی و چه در فضای مجازی. تمسخر دیگران (حجرات، ۱۱)، غیبت و بدگویی از پشت سر (حجرات، ۱۲)، و تهمت زدن (نور، ۱۹) همگی از گناهان کبیرهای هستند که در قرآن به شدت نهی شدهاند و متأسفانه در شبکههای اجتماعی به کرات اتفاق میافتد. همچنین، قرآن به قدرت تأثیرگذاری کلمات اشاره دارد. در سوره ابراهیم، آیات ۲۴-۲۶، مثالی زیبا از کلمات نیک و بد زده شده است: «أَلَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِي السَّمَاءِ تُؤْتِي أُكُلَهَا كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا ۗ وَيَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ وَمَثَلُ كَلِمَةٍ خَبِيثَةٍ كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ اجْتُثَّتْ مِن فَوْقِ الْأَرْضِ مَا لَهَا مِن قَرَارٍ»؛ «آیا ندیدی چگونه خداوند مثلی زد: سخن پاک [توحید یا هر کلام نیک] مانند درختی پاک است که ریشهاش ثابت و شاخهاش در آسمان است؛ میوههایش را هر زمان به فرمان پروردگارش میدهد. و خداوند مثلها را برای مردم میزند، شاید متذکر شوند. و مثل سخن پلید [کفر یا هر کلام بد] مانند درخت پلیدی است که از روی زمین برکنده شده و قرار و ثباتی ندارد.» این آیات به وضوح نشان میدهند که کلمات ما میتوانند مانند درختی پربار، منشأ خیر و برکت و رشد باشند، یا مانند درختی بیریشه، عامل فساد و تباهی و بیثباتی. در دنیای آنلاین، یک کلمه نیک میتواند الهامبخش هزاران نفر شود و یک کلام مخرب میتواند جامعهای را متلاشی کند. فضای آنلاین بستری است که کلمات، چه نیک و چه بد، با سرعت بینظیری انتشار مییابند و تأثیرات گستردهای به جا میگذارند. به طور خلاصه، با اینکه قرآن به تکنولوژیهای مدرن اشارهای ندارد، اما با رهنمودهای جامع و عمیق خود درباره اخلاق گفتار، مسئولیتپذیری در برابر کلمات، اهمیت راستیآزمایی، پرهیز از آسیبرسانی زبانی و استفاده از کلام برای نشر خیر و حقیقت، چارچوبی بینظیر برای «اخلاق دیجیتال» و استفاده صحیح از قدرت کلمات در دنیای آنلاین ارائه میدهد. این آموزهها به ما یادآور میشوند که زبان، چه در دنیای واقعی و چه در فضای مجازی، امانتی الهی است که باید با دقت، مسئولیتپذیری و نیت خیر از آن استفاده کرد.
آیات مرتبط
مَا يَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ
هیچ کلامی نمیگوید مگر اینکه نزد او [همیشه] مراقب آمادهای است.
ق : 18
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَن تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَىٰ مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ
ای کسانی که ایمان آوردهاید، اگر شخص فاسقی خبری برای شما آورد، تحقیق کنید، مبادا ناآگاهانه به قومی زیان رسانید و از کرده خود پشیمان شوید.
حجرات : 6
أَلَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِي السَّمَاءِ
آیا ندیدی چگونه خداوند مثلی زد: سخن پاک [توحید یا هر کلام نیک] مانند درختی پاک است که ریشهاش ثابت و شاخهاش در آسمان است؟
ابراهیم : 24
داستانی دلنشین
در گلستان سعدی آمده است که یکی از بزرگان را پرسیدند: «در میان همهٔ اعضای بدن، کدام یک است که کمتر رنج برد و بیشتر فایده رساند؟» او در پاسخ گفت: «همان که به نیکویی سخن گوید، یعنی زبان.» و اگر با آن بد سخن گوید، درد و بلای عظیم آورد. حکایت است که تاجری بود که بسیار از زبان خود رنج میبرد. گاه با سخنان نسنجیدهاش آبرویی را میبرد و گاه دلی را میشکست. روزی به نزد حکیمی رفت و با آه و ناله گفت: «ای حکیم فرزانه! از دست این زبانم که همیشه مرا به دردسر میاندازد، خستهام. مرا راه چارهای بنما!» حکیم با لبخندی مهربان گفت: «راز این است که زبان خود را مهار کنی. همانگونه که توانی آن را به گفتن زشت واداری، همانگونه نیز میتوانی آن را به گفتن نیکو و شایسته تربیت کنی. بدان که هر سخن که گویی، در دفتر هستی ثبت شود و روزی پاداش یا کیفر آن را خواهی دید. همچون بذر است؛ اگر نیکی بکاری، نیک درو کنی و اگر بدی افکنی، جز خسران نبینی.» تاجر از آن پند حکیمانه درس گرفت و از آن پس مراقب کلماتش شد. جز نیک نگفت و سخنانش بوی مهر و راستی میداد. اندک اندک نامش نیکو شد و مردم به او اعتماد کردند، زیرا میدانستند که کلماتش، آیینهٔ جان پاک اوست. این داستان به ما یادآوری میکند که قدرت زبان، چه در گفتگوی رو در رو و چه در دنیای پهناور آنلاین، عظیم است و باید با دقت و مسئولیت از آن استفاده کنیم.