پاسخ قرآن
قرآن کریم، به عنوان کتاب هدایت برای تمام اعصار و مکانها، اگرچه به طور مستقیم و با لفظ «فضای مجازی» یا «اینترنت» اشارهای ندارد، اما سرشار از اصول و تعالیم اخلاقی و رفتاری است که میتوانند به صورت شگفتانگیزی راهنمای ما در مدیریت احساسات و رفتار در عصر دیجیتال و فضای مجازی باشند. این کتاب الهی، بر پایه فطرت و طبیعت انسان بنا شده و لذا دستوراتش فراتر از زمان و مکان عمل میکنند. در حقیقت، آنچه قرآن به ما میآموزد، نه تنها برای دنیای واقعی، بلکه برای تعاملات ما در هر بستر ارتباطی، از جمله شبکههای اجتماعی و پلتفرمهای دیجیتال، کاملاً کاربردی است. یکی از مهمترین آموزههای قرآنی در این زمینه، مفهوم «تقوا» یا خداترسی است. تقوا به معنای خودداری از آنچه که خداوند نهی کرده و انجام آنچه که او امر فرموده است، و این شامل کنترل زبان و رفتار نیز میشود. در فضای مجازی که بسیاری از افراد ممکن است احساس ناشناس بودن و بیمسئولیتی کنند، تقوا به عنوان یک حس خودنظارتی درونی عمل میکند. وقتی کسی باور داشته باشد که خداوند بر تمام اعمال و کلمات او در فضای مجازی نیز نظارهگر است، بیشتر مراقب نحوه بیان احساسات، انتشار اطلاعات و تعامل با دیگران خواهد بود. این تقوا، به عنوان یک سپر در برابر خشمهای بیمورد، تهمتها، غیبتها و قضاوتهای عجولانه عمل میکند. قرآن به وضوح بر اهمیت «کنترل زبان» و «قول کریم» (سخن نیکو) تاکید دارد. آیاتی چون «قولوا للناس حسنا» (بقره ۸۳) ما را به خوشگفتاری با مردم دعوت میکند. در فضای مجازی که کلمات به سرعت انتشار مییابند و میتوانند تأثیرات عمیقی بر روان افراد بگذارند، این اصل از اهمیت بالایی برخوردار است. پیش از نوشتن و ارسال هر پیامی، باید از خود بپرسیم که آیا این کلام، نیکو است؟ آیا به کسی آسیب نمیزند؟ آیا باعث سوءتفاهم نمیشود؟ آیا به جای افروختن آتش خصومت، باعث آرامش و صلح میشود؟ مدیریت احساسات در این بستر، یعنی اینکه حتی در مواجهه با نظرات مخالف یا تحریکآمیز، خشم خود را کنترل کرده و با کلمات محترمانه و منطقی پاسخ دهیم، یا در صورت لزوم سکوت پیشه کنیم، همانطور که خداوند در سوره فرقان آیه ۶۳ در وصف بندگان رحمان میفرماید: «و هرگاه جاهلان آنها را مخاطب سازند، با نرمی و مهربانی پاسخ میدهند.» همچنین، قرآن به شدت از «غیبت» و «تهمت» نهی میکند. سوره حجرات آیه ۱۲، غیبت کردن را به خوردن گوشت برادر مرده تشبیه میکند که بسیار تنفرآمیز است. در فضای مجازی، غیبت و نشر اکاذیب (شایعهپراکنی) بسیار شایعتر و آسانتر شده است. پنهان شدن پشت نامهای مستعار یا صفحات ناشناس، موجب میشود برخی افراد بدون هیچ حس مسئولیتی به نشر اطلاعات غلط یا تخریب شخصیت دیگران بپردازند. قرآن به ما میآموزد که پیش از انتشار هر خبری، صحت آن را بررسی کنیم (سوره حجرات آیه ۶) و از هرگونه سوءظن و تجسس در امور شخصی دیگران دوری کنیم. مدیریت احساسات در اینجا به معنای کنترل کنجکاویهای ناسالم، عدم انتشار اطلاعات تاییدنشده و پرهیز از دامن زدن به شایعات و جنجالهای بیاساس است، حتی اگر احساساتمان ما را به انجام این کار ترغیب کند. مفهوم «صبر» و «حلم» (بردباری) نیز در قرآن بارها مورد تأکید قرار گرفته است. در دنیای مجازی که سرعت واکنشها بالاست و ممکن است درگیریهای لفظی به سرعت بالا بگیرند، صبر به ما کمک میکند تا در مواجهه با توهینها یا تحریکها، فوراً عکسالعمل نشان ندهیم، بلکه تأمل کرده و بهترین واکنش را انتخاب کنیم. این به معنای مدیریت هیجان لحظهای و جلوگیری از پشیمانیهای بعدی است. همچنین، در سوره آل عمران آیه ۱۳۴، ویژگی متقین را «کاظمین الغیظ» (فروخورندگان خشم) برمیشمارد. این آموزه به طور مستقیم به کنترل و مدیریت احساس خشم در هر محیطی، از جمله فضای مجازی، اشاره دارد. پیش از فشار دادن دکمه ارسال برای یک پیام خشمآلود، لازم است تا لحظهای درنگ کرده و خشم خود را فرو بنشانیم، تا از پشیمانی و عواقب ناگوار آن جلوگیری کنیم. به علاوه، قرآن به «اعتدال» و «میزان» در همه امور توصیه میکند. افراط و تفریط در استفاده از فضای مجازی، هم از نظر زمان و هم از نظر محتوا، میتواند به سلامت روان و کیفیت زندگی آسیب برساند. مدیریت احساسات در اینجا شامل تشخیص زمان مناسب برای ورود و خروج از فضای مجازی، و عدم اعتیاد به آن است که ممکن است به اضطراب، افسردگی یا از دست دادن ارتباطات واقعی منجر شود. این اعتدال به معنای عدم دلبستگی افراطی به تأیید دیگران (لایک و کامنت) و عدم تأثیرپذیری بیش از حد از مقایسههای اجتماعی ناسالم است که در این فضا بسیار رایج هستند. در نهایت، میتوان گفت که هرچند قرآن به طور صریح از «فضای مجازی» سخن نگفته، اما قواعد کلی و جهانشمول آن درباره اخلاق، روابط انسانی، کنترل نفس، و مسئولیتپذیری در قبال کلام و اعمال، به طور کامل قابلیت انطباق با چالشهای عصر حاضر را داراست. مدیریت احساسات در فضای مجازی بر پایه این اصول قرآنی، یعنی: آگاهی از نظارت الهی، گفتار نیکو، دوری از غیبت و تهمت، شکیبایی در برابر ناملایمات، و اعتدال در استفاده از این ابزارها. این رویکرد نه تنها به حفظ آرامش روانی فرد کمک میکند، بلکه به ایجاد فضایی سالمتر، مثبتتر و سازندهتر در محیطهای دیجیتال یاری میرساند.
آیات مرتبط
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ ۖ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَب بَّعْضُكُم بَعْضًا ۚ أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَن يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِيمٌ
ای کسانی که ایمان آوردهاید، از گمانهای بسیار بپرهیزید، که پارهای از گمانها گناه است؛ و (در کارهای دیگران) تجسس نکنید؛ و بعضی از شما بعضی دیگر را غیبت نکند. آیا یکی از شما دوست دارد که گوشت برادر مردهاش را بخورد؟ پس آن را ناخوش دارید. و از خدا بپرهیزید. همانا خداوند توبهپذیر و مهربان است.
حجرات : 12
الَّذِينَ يُنفِقُونَ فِي السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَالْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ ۗ وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ
همانان که در توانگری و تنگدستی انفاق میکنند و خشم خود را فرو مینشانند و از خطاهای مردم درمیگذرند؛ و خداوند نیکوکاران را دوست دارد.
آل عمران : 134
وَعِبَادُ الرَّحْمَٰنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا
و بندگان رحمان، کسانی هستند که با فروتنی بر زمین راه میروند و هنگامی که جاهلان آنها را مخاطب سازند، با نرمی و مهربانی پاسخ میدهند (و از درگیری پرهیز میکنند).
فرقان : 63
داستانی دلنشین
شنیدم که در گلستان سعدی آمده است: «مردی را دیدم که در محفلی سخن میگفت و هر چه میگفت، سبب آزار دیگران میشد. یکی از دوستان به او گفت: ای عزیز، اگر چه سخن گفتن هنر است، اما خاموشی نیز مهارتی است که اگر کسی به آن دست یابد، کمتر پشیمان شود. سخن را باید چنان سنجید که اگر در ترازوی عقل نهی، کفه حکمت را سنگین کند نه بار ندامت را. در دنیای امروز ما، که سخن به یک اشاره به هزاران گوش میرسد، این پند سعدی بیش از هر زمان دیگری درخشان است. یادمان باشد که هر پیامی که میفرستیم، هر نظری که مینویسیم، کلماتی هستند که از ما بر جای میمانند، پس بیایید سخنمان را با عقل بسنجیم و احساساتمان را با حکمت مدیریت کنیم تا از گزند زبان خود و دیگران در امان بمانیم و محیطی از صلح و محبت بیافرینیم، نه آتشی از خصومت و ندامت.