پاسخ قرآن
قرآن کریم، به عنوان راهنمای جامع زندگی بشر، نه تنها به ابعاد فردی و معنوی وجود انسان میپردازد، بلکه بنیانهای یک جامعه متعالی و مسئولیتپذیر را نیز به تفصیل تبیین میکند. مفهوم "مسئولیت جمعی" در تار و پود آموزههای قرآنی تنیده شده و به صراحت و ظرافتهای خاص خود، بر همیاری، تعاون، امر به معروف و نهی از منکر، و وحدت اجتماعی تأکید میورزد. این نگاه جامع، مسلمانان را نه تنها به سمت کمال فردی، بلکه به سوی ساختن جامعهای عادل، مهربان و پیشرو سوق میدهد. در حقیقت، رسالت اسلام تنها اقامه فردی دین نیست، بلکه اقامه دین در بستر اجتماع و تضمین سعادت و عدالت برای همه آحاد جامعه است. این امر نشان میدهد که قرآن، یک دین اجتماعی است و سلامت جامعه را به عنوان مسئولیت مشترک همه اعضای آن تعریف میکند. یکی از مهمترین آیات در زمینه مسئولیت جمعی، آیه ۲ سوره مائده است که میفرماید: "وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ" (و در راه نیکی و پرهیزگاری با یکدیگر همکاری کنید و در راه گناه و تجاوز همکاری نکنید). این آیه یک اصل کلی و بنیادین را برای روابط اجتماعی مؤمنان ارائه میدهد. "برّ" مفهوم وسیعی دارد که شامل هرگونه نیکی، احسان، عدالت، علمآموزی، خدمت به مردم، و رفع نیاز نیازمندان میشود. تقوی نیز به معنای پرهیز از گناهان و رعایت حدود الهی است. بنابراین، قرآن کریم از مسلمانان میخواهد که در تمامی ابعاد زندگی، از توسعه علمی و فرهنگی گرفته تا کمک به فقرا و مظلومان، و از برقراری عدالت در روابط تجاری تا حمایت از محیط زیست، دست در دست یکدیگر نهند. این تعاون میتواند در قالب نهادهای خیریه، صندوقهای قرضالحسنه، فعالیتهای آموزشی، مشارکتهای اجتماعی و سیاسی سازنده بروز یابد. این دستور الهی نه تنها یک پیشنهاد، بلکه یک الزام اجتماعی است که هدف آن ایجاد یک شبکه حمایتی قوی و ارتقاء سطح زندگی معنوی و مادی جامعه است. عدم تعاون در این زمینه میتواند به ضعف و فروپاشی اجتماعی منجر شود، در حالی که تعاون، نیروی محرکه برای پیشرفت و شکوفایی است و جامعه را در برابر چالشهای بیرونی و درونی مقاوم میسازد. این همکاری نه تنها در مسائل بزرگ، بلکه در ریزترین جزئیات زندگی روزمره نیز باید جریان داشته باشد و همسایه نسبت به همسایه، خویشاوند نسبت به خویشاوند، و دوست نسبت به دوست احساس مسئولیت کند. همچنین، وظیفه "امر به معروف و نهی از منکر" از برجستهترین نمادهای مسئولیت جمعی در قرآن است. در آیه ۱۰۴ سوره آل عمران میخوانیم: "وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ ۚ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ" (و باید از میان شما گروهی باشند که به نیکی دعوت کنند و امر به معروف و نهی از منکر کنند؛ و آنانند رستگاران). این آیه به وضوح بر مسئولیت جمعی در اصلاح جامعه تأکید دارد. "امر به معروف و نهی از منکر" تنها به معنای تذکر لسانی نیست، بلکه شامل هرگونه اقدام عملی برای ترویج خوبیها و جلوگیری از بدیها در سطح جامعه میشود. این میتواند از طریق آموزش و پرورش، ایجاد فرصتهای شغلی، اصلاح قوانین، مبارزه با فساد، حمایت از مظلومان و حتی بیداری وجدان عمومی صورت گیرد. این وظیفه، نه فقط بر عهده حکومت یا نهادهای خاص، بلکه بر دوش همه مؤمنان است و هر کس به قدر توان و ظرفیت خود باید در این میدان حضور داشته باشد. این مسئولیت، ضامن سلامت اخلاقی و اجتماعی جامعه است و از انحراف و تباهی آن جلوگیری میکند. آیه ۷۱ سوره توبه نیز این مفهوم را تقویت میکند: "وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ ۚ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ ۚ أُولَٰئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ ۗ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ" (مردان و زنان با ایمان، برخی ولی و یار و یاور برخی دیگرند؛ به معروف امر میکنند و از منکر نهی مینمایند و نماز را برپا میدارند و زکات میدهند و از خدا و رسولش فرمانبرداری میکنند؛ آنانند که خدا به زودی مورد رحمتشان قرار میدهد؛ همانا خدا توانای حکیم است). این آیه روابط متقابل مؤمنان را نشان میدهد و امر به معروف و نهی از منکر را جزء لاینفک رابطه ولایت و سرپرستی متقابل میداند. قرآن کریم بر اهمیت "وحدت و پرهیز از تفرقه" نیز تأکید فراوان دارد که خود از ارکان مسئولیت جمعی است. در آیه ۱۰۳ سوره آل عمران میفرماید: "وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا" (و همگی به ریسمان خدا چنگ بزنید و پراکنده نشوید). این آیه نیز بر لزوم وحدت و انسجام اجتماعی تأکید دارد. مسئولیت جمعی ایجاب میکند که مؤمنان در برابر اختلافات و تفرقهها مقاومت کنند و همواره حول محور قرآن و تعالیم الهی متحد باشند. تفرقه و پراکندگی، نقطه ضعف هر جامعهای است و آن را در برابر چالشها و تهدیدات آسیبپذیر میسازد. قرآن کریم با این دستور، جامعه را به سمت همبستگی و همدلی سوق میدهد، که نتیجه آن افزایش قدرت و توانمندی جمعی برای تحقق اهداف بزرگتر و مقابله با مشکلات است. این مسئولیت جمعی همچنین شامل رعایت "عدالت اجتماعی" میشود. آیات بسیاری مسلمانان را به رعایت عدالت حتی در برابر دشمنان و مخالفان فرامیخوانند. این وظیفه، یک مسئولیت جمعی است که بر دوش حاکمان و آحاد مردم قرار دارد. برای مثال، در سوره نساء آیه ۱۳۵، آمده است: "يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَىٰ أَنفُسِكُمْ أَوِ الْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ..." (ای کسانی که ایمان آوردهاید، پیوسته به عدالت قیام کنید، در حالی که برای خدا گواهی میدهید، هر چند به زیان خودتان یا پدر و مادر و نزدیکان باشد...). این امر نشان میدهد که حفظ عدالت در جامعه، یک وظیفه همگانی است و هیچ کس از آن مستثنی نیست. در مجموع، قرآن کریم با ارائهی آموزههایی عمیق و جامع، مسئولیت جمعی را ستونی اساسی برای یک جامعه ایمانی و بالنده معرفی میکند. از تعاون بر نیکی و پرهیز از گناه گرفته تا وظیفه امر به معروف و نهی از منکر، و از لزوم وحدت و پرهیز از تفرقه تا اهمیت اقامه عدالت و همبستگی اجتماعی، همگی نشان از نگاه کلگرای اسلام به فرد و جامعه دارند. این مسئولیتها نه تنها محدود به عبادات فردی نیستند، بلکه تمامی ابعاد زندگی اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی را دربرمیگیرند. امت اسلامی در سایه این تعالیم، موظف است که یکدیگر را یاری کرده، به اصلاح امور بپردازد و برای سعادت همه انسانها تلاش کند. بنابراین، میتوان با قاطعیت گفت که قرآن کریم به طور گسترده و با جزئیات کامل، به مسئله تقویت مسئولیت جمعی پرداخته و آن را از ارکان حیاتی یک جامعه سالم و پایدار میداند. این مسئولیتها به عنوان پایههای اخلاقی و اجتماعی، تضمینکننده پیشرفت و تعالی جامعه در هر زمان و مکانی هستند.
آیات مرتبط
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْيَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِّن رَّبِّهِمْ وَرِضْوَانًا ۚ وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا ۚ وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَن صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَن تَعْتَدُوا ۘ وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ ۖ وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۖ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ
ای کسانی که ایمان آوردهاید، حرمت شعائر الهی و ماه حرام و قربانیهای بینشان و قربانیهای نشاندار و کسانی را که آهنگ بیت الحرام کردهاند و فضل و رضای پروردگارشان را میجویند، نگه دارید. و هرگاه از احرام بیرون آمدید، میتوانید شکار کنید. و البته کینه و دشمنی گروهی که شما را از مسجد الحرام باز داشتند، شما را به تجاوز وادار نکند. و در راه نیکی و پرهیزگاری با یکدیگر همکاری کنید و در راه گناه و تجاوز همکاری نکنید. و از خدا پروا کنید، که همانا خداوند سختکیفر است.
مائده : 2
وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ ۚ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ
و باید از میان شما گروهی باشند که به نیکی دعوت کنند و امر به معروف و نهی از منکر کنند؛ و آنانند رستگاران.
آل عمران : 104
وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ ۚ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ ۚ أُولَٰئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ ۗ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ
مردان و زنان با ایمان، برخی ولی و یار و یاور برخی دیگرند؛ به معروف امر میکنند و از منکر نهی مینمایند و نماز را برپا میدارند و زکات میدهند و از خدا و رسولش فرمانبرداری میکنند؛ آنانند که خدا به زودی مورد رحمتشان قرار میدهد؛ همانا خدا توانای حکیم است.
توبه : 71
داستانی دلنشین
آوردهاند که در میان مردمان، چون جسمی واحد، هر عضوی به عضو دیگر پیوسته است. اگر خاری در پای کسی نشیند، همگان درد آن را حس میکنند و تا آن خار برنیاید، آرامش بر دل دیگران نیز نخواهد بود. حکیمی را پرسیدند که چرا چون درویشی نالان بینی، از دل و جان میکوشی؟ پاسخ داد: 'زیرا میدانم که آسایش من از آسایش اوست و نقصان او، نقصان من.' این حکایت از بوستان سعدی، یادآور آن است که خوشبختی و آرامش جامعه، نه از جداییها، بلکه از همبستگی و همدلی ریشه میگیرد؛ چه هر ذرهای که در راه خیر کوشد، بار دیگران را سبک میکند و روشنی جمع، از پرتو نور تکتک افراد است. در این پیکره، هر دست یاریگری، مرهمی است بر زخم دیگری و هر کلام خیرخواهانه، چراغی است در تاریکی مسیر جامعه.