آیا قرآن از کار داوطلبانه حمایت می‌کند؟

قرآن کریم، به عنوان کتاب هدایت‌گر مسلمانان، به طور قاطع و آشکار از هرگونه عمل نیکی که به نفع فرد و جامعه باشد، حمایت و تشویق می‌کند. مفهوم «کار داوطلبانه» اگرچه با این عبارت صریح در قرآن نیامده است، اما روح و جوهر آن در تعالیم و آیات متعددی تجلی یافته است. کار داوطلبانه در حقیقت یکی از مصادیق بارز «احسان»، «نیکوکاری»، «تعاون بر بِر و تقوی»، «انفاق فی سبیل‌الله» و «عمل صالح» است که قرآن به شدت بر آن‌ها تاکید دارد و آن‌ها را از نشانه‌های ایمان واقعی و تقرب به خداوند می‌شمارد. این آموزه‌ها نه تنها افراد را به سوی کمک رسانی به دیگران سوق می‌دهند، بلکه جامعه‌ای بر پایه همبستگی و همدلی بنا می‌کنند که در آن هر فردی مسئولیت‌پذیری اجتماعی خود را درک کرده و برای خیر عمومی می‌کوشد. یکی از واضح‌ترین آیات در این زمینه، آیه ۲ سوره مائده است که می‌فرماید: «وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ ۖ وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ». این آیه به صراحت مؤمنان را به همکاری و همیاری در کارهای نیک و پرهیزگاری فرا می‌خواند و از همکاری در گناه و تجاوز باز می‌دارد. «الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ» کلمات جامعی هستند که هر نوع عمل خیر، مفید و خداپسندانه‌ای را شامل می‌شوند. کار داوطلبانه، به معنای بذل وقت، توانایی، دانش و مال بدون چشم‌داشت مادی برای کمک به نیازمندان، ارتقاء جامعه، حفظ محیط زیست یا گسترش عدالت، دقیقاً در زیرمجموعه این «تعاون بر بِر و تقوی» قرار می‌گیرد. قرآن با این آیه، یک اصل بنیادین اجتماعی را پایه‌گذاری می‌کند که از هرگونه انزوا و بی‌تفاوتی فردی جلوگیری کرده و روح جمعی را برای ساختن دنیایی بهتر تشویق می‌کند. این همکاری نه تنها محدود به کمک‌های مالی نیست، بلکه شامل هرگونه مشارکت عملی و فکری برای رفع مشکلات و نیازهای همنوعان می‌شود. علاوه بر این، در سوره بقره، آیه ۱۷۷، مفهوم «بر» (نیکوکاری و نیکوکاری) به تفصیل بیان شده و دایره وسیعی از اعمال را در بر می‌گیرد که اساساً می‌توانند شکل داوطلبانه داشته باشند: «لَّيْسَ الْبِرَّ أَن تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَٰكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَىٰ حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَىٰ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ ۚ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا ۖ وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ ۗ أُولَٰئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا ۖ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ». این آیه، نیکوکاری را تنها در مناسک دینی خلاصه نمی‌کند، بلکه آن را در گرو ایمان به خدا و کمک به «خویشاوندان، یتیمان، مسکینان، در راه ماندگان و سائلان و در آزاد کردن بردگان» می‌داند. بذل مال و وقت و تلاش برای این گروه‌ها، نمونه‌های بارز کار داوطلبانه هستند. این کمک‌ها می‌توانند در قالب‌های مختلفی از جمله آموزش کودکان یتیم، مراقبت از بیماران، پناه دادن به بی‌خانمان‌ها، یا کمک به مسافران نیازمند صورت پذیرند. تأکید قرآن بر انفاق از اموال با وجود دوست داشتن آن، نشان از ایثار و گذشت داوطلبانه دارد که جوهر کار داوطلبانه است. انفاق فی سبیل‌الله (خرج کردن در راه خدا) یکی دیگر از مفاهیم کلیدی است که شامل کار داوطلبانه می‌شود. قرآن در آیات متعدد، مؤمنان را به انفاق و بخشش ترغیب می‌کند و برای آن پاداش‌های عظیمی در نظر می‌گیرد. آیه ۲۶۱ سوره بقره می‌فرماید: «مَّثَلُ الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنبُلَةٍ مِّائَةُ حَبَّةٍ ۗ وَاللَّهُ يُضَاعِفُ لِمَن يَشَاءُ ۗ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ». اگرچه این آیه مستقیماً به انفاق مالی اشاره دارد، اما مفهوم «فی سبیل‌الله» می‌تواند شامل هرگونه بذل و بخشش از توانایی‌ها و زمان نیز باشد، زیرا همه این‌ها در جهت اهداف الهی و خدمت به خلق صورت می‌گیرد. کار داوطلبانه نیز نوعی انفاق است؛ انفاق از وقت و انرژی و مهارت‌هایی که خداوند به انسان عطا کرده است. این انفاق، پاکیزگی روح و رشد معنوی فرد را به دنبال دارد و جامعه را نیز از برکات خود بهره‌مند می‌سازد. همچنین، سوره انسان، آیه ۸ و ۹، اخلاص در کار داوطلبانه را به زیبایی به تصویر می‌کشد: «وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا ۝ إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا». این آیات نشان می‌دهند که نیکوکاران، غذای خود را با وجود اینکه خودشان به آن نیاز دارند، به مسکین و یتیم و اسیر می‌دهند و هدفشان تنها رضایت خداست، نه پاداش یا سپاس از مردم. این خود الگویی بی‌بدیل برای کار داوطلبانه است که با کمال خلوص و بدون هیچ توقعی از مخلوق انجام می‌شود. این رویکرد، نه تنها ارزش معنوی عمل را دوچندان می‌کند، بلکه آن را به فعالیتی تبدیل می‌کند که بیش از هر چیز، به آرامش درونی و رضایت الهی منجر می‌شود. در نهایت، قرآن کریم بر اهمیت «عمل صالح» (کار نیک) در کنار ایمان تأکید فراوان دارد و پاداش‌های عظیمی را برای آن وعده می‌دهد. کار داوطلبانه، مصداق بارزی از عمل صالح است که زندگی فردی و اجتماعی را بهبود می‌بخشد. قرآن انسان را موجودی اجتماعی می‌داند که مسئولیت‌پذیری متقابلی نسبت به یکدیگر دارند. کمک به دیگران، رفع نیازهایشان، و مشارکت در کارهای خیر، از جمله اعمالی هستند که انسان را به خدا نزدیک‌تر می‌کنند و بهشت را برای او وعده می‌دهند. این تعالیم قرآنی، انگیزه‌ای قوی برای افراد فراهم می‌آورد تا از توانایی‌ها و منابع خود برای خدمت به بشریت استفاده کنند و در نهایت، به سعادت دنیوی و اخروی دست یابند. لذا، می‌توان با اطمینان کامل گفت که قرآن نه تنها از کار داوطلبانه حمایت می‌کند، بلکه آن را جزء لاینفک ایمان و تقوا می‌داند و به آن ارج می‌نهد.