پاسخ قرآن
در عصر کنونی که سرعت انتشار اطلاعات سرسامآور است و مرز میان حقیقت و دروغ گاهی بسیار مبهم میشود، مفهومی به نام «اخبار جعلی» یا «Fake News» به یکی از چالشهای بزرگ جوامع تبدیل شده است. شاید کلمه دقیق «اخبار جعلی» در قرآن کریم نیامده باشد، زیرا این کتاب آسمانی در دورانی نازل شده که مفهوم رسانه و انتشار اطلاعات به شکل امروزی وجود نداشته است. اما با نگاهی عمیق به آموزههای قرآن، به وضوح درمییابیم که این کتاب هدایتبخش، اصولی بسیار روشن و محکمی برای برخورد با اطلاعات، اخبار و شایعات ارائه میدهد که به صورت بنیادین با مسئله اخبار جعلی مقابله میکند و راهبردهای جامعی برای تشخیص و مقابله با آن به ما میآموزد. این اصول در واقع، سنگبنای یک جامعه سالم و بر پایه حقیقت و عدالت هستند، و پیروی از آنها در دنیای امروز بیش از پیش ضروری به نظر میرسد. یکی از محوریترین و صریحترین آیاتی که در این زمینه راهگشاست، آیه ۶ سوره حجرات است. خداوند متعال در این آیه میفرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِن جَاءَکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا أَن تُصِیبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِینَ؛ ای کسانی که ایمان آوردهاید! اگر شخص فاسقی خبری برای شما آورد، تحقیق و تفحص کنید، مبادا ناآگاهانه به گروهی زیان برسانید و سپس از کرده خود پشیمان شوید.» این آیه یک اصل طلایی در اخلاق ارتباطی و دریافت اطلاعات به دست میدهد. «فاسق» در اینجا به معنای کسی است که از مسیر حق و عدل خارج شده و به تقوا پایبند نیست. خداوند به مؤمنان دستور میدهد که در برابر اخبار و اطلاعاتی که از چنین منبعی میرسد، نه تنها به سادگی اعتماد نکنند، بلکه موشکافانه «تبیین» و «تثبت» کنند؛ یعنی به دنبال حقیقت باشند و تا زمانی که صحت خبری ثابت نشده، آن را نپذیرند و بر اساس آن عمل نکنند. پیام این آیه در عصر اینترنت و شبکههای اجتماعی که اخبار از هر سو و از منابع ناشناخته و غیرقابل اعتماد به سرعت منتشر میشوند، بیش از هر زمان دیگری حیاتی است. عمل نکردن به این اصل، منجر به «جهالت» و «پشیمانی» میشود؛ جهالت به معنای اقدام بر پایه نادانی و عدم آگاهی و پشیمانی از پیامدهای زیانباری که این عمل نادانسته به بار میآورد، خواه در حق یک فرد باشد، خواه یک خانواده یا یک اجتماع. این امر به خصوص در مسائل حیثیتی، مالی و اجتماعی اهمیت مضاعفی پیدا میکند و میتواند به شهرت افراد آسیب جبرانناپذیری بزند و یا باعث ایجاد تفرقه و سوءظن در جامعه شود. علاوه بر این، قرآن کریم با دقت و جدیت خاصی به موضوع «شایعات» و «افترا» میپردازد، که خود شکل دیگری از «اخبار جعلی» محسوب میشوند و میتوانند بنیانهای جامعه را سست کنند. قضیه «اِفک» یا تهمت ناروایی که در زمان پیامبر اکرم (ص) به همسر ایشان، عایشه، زده شد و در آیات ۱۱ تا ۱۹ سوره نور به تفصیل به آن اشاره شده، نمونهای بارز از برخورد قرآن با این پدیده است. در این آیات، خداوند به شدت کسانی را که بدون دلیل و شاهد معتبر، به نشر اکاذیب و تهمت میپردازند، مذمت میکند و عواقب وخیم آن را گوشزد مینماید. قرآن در این ماجرا تأکید میکند که چرا مؤمنان و مؤمنات هنگام شنیدن چنین شایعاتی، گمان نیکو نبردند و چرا به سادگی آن را پذیرفتند و به نشر آن کمک کردند؟ خداوند میفرماید: «لَوْلَا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بِأَنفُسِهِمْ خَیْرًا وَقَالُوا هَذَا إِفْکٌ مُّبِینٌ؛ چرا هنگامی که آن را شنیدید، مردان و زنان باایمان نسبت به خود (و دیگر مؤمنان) گمان نیک نبردند و نگفتند این تهمتی آشکار است؟» (نور، ۱۲). این آیه نشان میدهد که وظیفه مؤمن، نه تنها عدم انتشار اخبار کذب است، بلکه باید در برابر شنیدن آن نیز، با دیدهی تردید بنگرد و گمان نیکو نسبت به برادران دینی خود داشته باشد تا مانع از گسترش باطل شود. در این آیات، برای اثبات چنین ادعاهایی، چهار شاهد عادل طلب میشود که نشان از جدیت و اهمیت حفظ آبروی افراد و جلوگیری از اشاعه فحشا و بیبندوباری در جامعه دارد. این رویکرد، راه را بر هرگونه انتشار اخبار دروغین که هدفشان تخریب شخصیتها یا ایجاد نفاق در جامعه است، میبندد و بر مسئولیت جمعی در برابر اطلاعات تأکید میکند. قرآن همچنین به طور کلی بر لزوم «علم» و «آگاهی» در گفتار و رفتار تأکید میکند. آیه ۳۶ سوره اسراء میفرماید: «وَلَا تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ ۚ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ کُلُّ أُولَئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا؛ و از چیزی که به آن علم نداری، پیروی مکن؛ چرا که گوش و چشم و دل، همه مسئولند.» این آیه یک اصل کلیتر را بیان میکند که انسان نباید بدون علم و آگاهی کافی، به چیزی باور داشته باشد یا آن را دنبال کند. این اصل در مورد اخبار و اطلاعات نیز صدق میکند. پیش از باور و انتشار هر خبری، باید از صحت آن اطمینان حاصل کرد و بدون «علم» و «یقین»، نباید آن را به دیگران منتقل نمود. در واقع، این آیه مسئولیت فردی را در برابر محتوایی که دریافت و بازنشر میکند، گوشزد مینماید؛ زیرا در روز قیامت، هر گوش و چشم و دلی در برابر چگونگی استفاده از آنها مورد بازخواست قرار خواهد گرفت. این مسئولیت شامل بررسی صحت اطلاعات و تمایز قائل شدن میان حقیقت و دروغ، و همچنین پرهیز از انتشار مطالب مضر یا بیاساس میشود. نتایج و عواقب اخبار جعلی و شایعات از منظر قرآن بسیار وخیم است. این اعمال نه تنها گناه محسوب میشوند، بلکه میتوانند منجر به «فتنه» (اختلال و آشوب) و «فساد» (تباهی و تباهکنندگی) در جامعه شوند. قرآن به شدت با هر آنچه به فساد و برهم زدن نظم و آرامش عمومی منجر شود، مقابله میکند. انتشار دروغ، بذر نفاق و بیاعتمادی میپاشد، روابط انسانی را خدشهدار میکند و میتواند به ظلم و ستم بر بیگناهان بینجامد. به همین دلیل، قرآن مؤمنان را به «قول سدید» (گفتار استوار و صحیح) در سوره احزاب آیه ۷۰ و «قول معروف» (گفتار نیکو و پسندیده) در سوره بقره آیه ۲۶۳ دعوت میکند، که هر دو شامل پرهیز از دروغ و شایعه و گفتن حقیقت هستند. این توصیهها برای ایجاد یک جامعه مبتنی بر صداقت، اعتماد و احترام متقابل ضروری است. در نهایت، میتوان گفت که قرآن کریم اگرچه کلمه «اخبار جعلی» را به کار نبرده، اما با ژرفبینی و حکمت بینظیر خود، اصول و قواعد محکمی برای مواجهه با پدیدههایی شبیه به آن ارائه داده است. از تأکید بر لزوم «تحقیق و تبیین» در برابر اخبار مشکوک، تا مذمت شدید «افترا» و «شایعهافکنی» و الزام به «علم» و «آگاهی» در تمام افعال و اقوال، قرآن راهبردی جامع برای حفظ سلامت اطلاعاتی و اخلاقی جامعه ارائه میکند. این تعالیم، مسلمانان را به داشتن رویکردی انتقادی و مسئولانه در قبال اطلاعاتی که دریافت میکنند، فرامیخواند و آنان را از قربانی شدن در دام دروغ و فریب و همچنین از تبدیل شدن به ابزاری برای نشر باطل بازمیدارد. بنابراین، از دیدگاه قرآنی، مبارزه با اخبار جعلی نه تنها یک ضرورت اجتماعی، بلکه یک وظیفه شرعی و اخلاقی است که ریشه در تقوا، ایمان و مسئولیت فردی و جمعی در برابر خداوند و جامعه دارد. این رویکرد به ما کمک میکند تا در دنیای پرهیاهوی اطلاعات، راهی به سوی حقیقت و آرامش پیدا کنیم.
آیات مرتبط
يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن جَاءَکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَن تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ
ای کسانی که ایمان آوردهاید! اگر شخص فاسقی خبری برای شما آورد، تحقیق و تفحص کنید، مبادا ناآگاهانه به گروهی زیان برسانید و سپس از کرده خود پشیمان شوید.
حجرات : 6
لَوْلَا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بِأَنفُسِهِمْ خَیْرًا وَقَالُوا هَذَا إِفْکٌ مُّبِینٌ
چرا هنگامی که آن را شنیدید، مردان و زنان باایمان نسبت به خود (و دیگر مؤمنان) گمان نیک نبردند و نگفتند این تهمتی آشکار است؟
نور : 12
وَلَا تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ ۚ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ کُلُّ أُولَئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا
و از چیزی که به آن علم نداری، پیروی مکن؛ چرا که گوش و چشم و دل، همه مسئولند.
اسراء : 36
داستانی دلنشین
روزی در شهری پرهیاهو، مردی با شایعهای بیاساس درباره بازرگانی ثروتمند زبان گشود. او گفت که بازرگان اموال مردم را به ناحق تصاحب کرده و با فریبکاری به ثروت رسیده است. این سخن همچون باد در میان مردم پیچید و شهرت نیکوی بازرگان را خدشهدار کرد. بسیاری از مردم بدون تحقیق، این دروغ را باور کردند و از او دوری گزیدند. تا اینکه خردمندی که از دور ناظر این اوضاع بود، به مردم گفت: «ای مردم، عجبا که چگونه سخنی را بیآنکه درستی آن را بسنجید، میپذیرید! آیا کسی از شما شاهدی بر این ادعا دیده است؟ یا سندی دال بر این فریبکاری یافته است؟» سپس نزد مرد شایعهپراکن رفت و گفت: «چرا چنین سخنی گفتی که آتش فتنه در دلها افکندی؟ مگر نمیدانی که زبان، کلید گنج حقیقت است یا ابزار ویرانی؟» مرد شایعهپراکن از کار خود پشیمان شد و مردم نیز به اشتباه خود پی بردند و دریافتند که باید پیش از باور هر خبری، از صحت آن اطمینان حاصل کنند. اینگونه بود که دوباره آرامش به بازار بازگشت و بازرگان نیز از پاکی دامن خود آسوده شد. این حکایت، یادآور پندهای سعدی است که همیشه بر اهمیت راستی و پرهیز از گفتار بیهوده تأکید میکرد.