پاسخ قرآن
قرآن کریم، به عنوان کلام الهی و راهنمای جاودانه برای بشریت، اصولی را برای زندگی اخلاقی، اجتماعی و فردی وضع کرده است که فراتر از زمان و مکان و تکنولوژی هستند. در پاسخ به این سوال که آیا قرآن درباره قدرت و خطرات کلمات در اینترنت سخن گفته است، باید گفت که به طور مستقیم و با ذکر واژههایی نظیر «اینترنت»، «فضای مجازی» یا «شبکههای اجتماعی»، قرآن کریم به این پدیده مدرن اشارهای ندارد. این امر طبیعی است، چرا که قرآن بیش از ۱۴ قرن پیش نازل شده و در آن زمان تکنولوژیهای ارتباطی امروزین وجود نداشتهاند. با این حال، میتوان با قاطعیت اظهار داشت که اصول و آموزههای جامع قرآن در مورد اهمیت، قدرت، مسئولیت و خطرات کلمات و گفتار، به صورت کاملاً کاربردی و حیاتی، شامل تعاملات ما در فضای مجازی نیز میشود. قرآن به ماهیت انسان و روابط او با خود، با دیگران و با خالقش میپردازد و راهنماییهایی ارائه میدهد که ماهیت ارتباطات انسانی را در هر بستری، چه حضوری و چه مجازی، پوشش میدهد. قرآن به وضوح بر اهمیت و قدرت کلام تاکید میکند. کلمات میتوانند سازنده باشند، میتوانند دلها را به هم نزدیک کنند، دانش را گسترش دهند، به سوی خیر دعوت کنند و هدایتگر باشند. در مقابل، کلمات میتوانند مخرب باشند، بذر کینه و عداوت بپاشند، آبروی انسانها را ببرند، حقیقت را وارونه جلوه دهند و باعث فتنه و فساد شوند. خداوند در آیات متعددی به این موضوع پرداخته است. برای مثال، قرآن بارها مومنان را به گفتار نیکو (قول حسن)، گفتار نرم (قول لین)، گفتار راست (قول سدید) و گفتار کریمانه (قول کریم) دعوت میکند. این توصیهها به این معناست که حتی در اوج اختلافات و چالشها، باید ادب و احترام را در گفتار رعایت کرد. از سوی دیگر، قرآن به شدت از خطرات کلمات نادرست، تهمتآمیز و مخرب برحذر میدارد. یکی از جدیترین نکاتی که در قرآن به آن اشاره شده، مسئله غیبت است. خداوند در سوره حجرات آیه ۱۲ میفرماید: «و بعضی از شما غیبت بعضی نکند، آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مردهاش را بخورد؟ پس آن را ناخوش داشتید.» این تشبیه بسیار تکاندهنده نشاندهنده قبح و زشتی غیبت است. در فضای مجازی، غیبت کردن، انتشار شایعات بیاساس و تخریب شخصیت افراد از پشت صحنه، به راحتی آب خوردن انجام میشود. یک پست، یک کامنت یا یک پیام در گروههای مجازی میتواند آبروی سالها زحمت یک فرد را از بین ببرد و بدون اینکه شخص حضور داشته باشد، مورد تهمت و غیبت قرار گیرد. قرآن به صراحت این کار را حرام و گناهی بزرگ میداند، چه در دنیای واقعی و چه در فضای مجازی. همچنین، مسئله «افک» یا نشر اکاذیب و تهمتهای بزرگ، به ویژه در داستان حضرت یوسف و نیز در ماجرای «افک» در مورد همسر پیامبر (ص)، با شدت زیادی مورد مذمت قرار گرفته است. انتشار اخبار دروغ، شایعات بدون اساس، و مطالب نادرست با هدف ضربه زدن به دیگران، یا حتی صرفاً برای افزایش فالوور و بازدید، همگی مصادیق این گناهان بزرگ هستند که در فضای مجازی به وفور یافت میشوند. قرآن همچنین بر لزوم «تبیین» یا «تثبت» (بررسی و تحقیق) در هنگام شنیدن خبری تاکید میکند. در سوره حجرات آیه ۶ میفرماید: «ای کسانی که ایمان آوردهاید، اگر شخص فاسقی خبری برای شما آورد، تحقیق کنید، مبادا از روی نادانی به قومی آسیب برسانید و سپس از کرده خود پشیمان شوید.» این آیه در عصر اینترنت، که سرعت انتشار اطلاعات (چه صحیح و چه غلط) سرسامآور است، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. پیش از بازنشر هر محتوایی، هر خبر یا هر تهمتی، وظیفه اخلاقی و دینی ماست که از صحت آن اطمینان حاصل کنیم، زیرا مسئولیت هر کلمهای که منتشر میشود، بر عهده منتشرکننده آن است. قرآن همچنین در سوره ق آیه ۱۸ میفرماید: «هیچ سخنی نمیگوید مگر اینکه نزد آن، مراقبی آماده است.» این آیه یادآور مسئولیت کامل انسان در برابر هر کلمه و عبارتی است که بر زبان میآورد یا مینویسد. در فضای مجازی، جایی که بسیاری از افراد به گمان ناشناس ماندن یا عدم پیگیری، به راحتی به دشنام، توهین، افترا و نشر اکاذیب میپردازند، این آیه همچنان به قوت خود باقی است و به انسان هشدار میدهد که حتی کوچکترین حرف او نیز ثبت و ضبط میشود و در روز قیامت مورد محاسبه قرار خواهد گرفت. این اصل، برای هرگونه فعالیت در شبکههای اجتماعی، ارسال پیام، نوشتن کامنت یا انتشار پست، به شدت کاربرد دارد. به طور خلاصه، میتوان گفت که در حالی که قرآن به طور مستقیم به اینترنت اشاره نکرده، اما اصول و اخلاقیات آن برای استفاده صحیح و مسئولانه از این فناوری جدید، کاملاً کفایت میکند. این اصول شامل پرهیز از غیبت، تهمت، نشر اکاذیب، سخن گفتن بدون علم، و تمسخر دیگران است و در عوض بر گفتار نیکو، صادقانه، محترمانه و تحقیق درباره اخبار تاکید دارد. اینترنت به عنوان یک ابزار، قدرت خیر و شر را در دست کاربر قرار میدهد و این خود انسان است که با پایبندی به آموزههای قرآنی، باید از این ابزار برای گسترش حقیقت، علم، صلح و دوستی بهره ببرد و از تبدیل آن به محلی برای فتنه و فساد پرهیز کند. بنابراین، راهنماییهای قرآن در مورد قدرت و خطرات کلمات، نه تنها در دنیای واقعی، بلکه در فضای بیکران اینترنت نیز بینهایت کاربردی و ضروری هستند.
آیات مرتبط
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَن تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَىٰ مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ
ای کسانی که ایمان آوردهاید، اگر شخص فاسقی خبری برای شما آورد، تحقیق کنید، مبادا از روی نادانی به قومی آسیب برسانید و سپس از کرده خود پشیمان شوید.
حجرات : 6
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ ۖ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَب بَّعْضُكُم بَعْضًا ۚ أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَن يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِيمٌ
ای کسانی که ایمان آوردهاید، از بسیاری گمانها بپرهیزید، چرا که بعضی از گمانها گناه است؛ و تجسس نکنید و بعضی از شما غیبت بعضی نکند. آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مردهاش را بخورد؟ پس آن را ناخوش داشتید. و از خدا پروا کنید، قطعاً خدا بسیار توبهپذیر و مهربان است.
حجرات : 12
مَّا يَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ
هیچ سخنی نمیگوید مگر اینکه نزد آن، مراقب آمادهای است.
ق : 18
داستانی دلنشین
روزی پادشاهی از وزیری خردمند پرسید: «به نظر تو، بهترین و بدترین چیز در وجود انسان کدام است؟» وزیر اندکی اندیشید و گفت: «بهترین و بدترین چیز، زبان است.» پادشاه با تعجب پرسید: «چگونه ممکن است یک چیز هم بهترین باشد و هم بدترین؟» وزیر پاسخ داد: «ای پادشاه! با زبان میتوان پیوند محبت را محکم کرد و دلها را به هم نزدیک نمود، میتوان دانش و خرد را آموخت و به سوی نیکی رهنمون شد، میتوان مظلوم را یاری کرد و حق را از باطل بازشناخت. این زبان، بهترین ابزار برای خیر است. اما همین زبان اگر بیپروا و بیحساب و کتاب به کار رود، میتواند تهمت بزند، دروغ بگوید، غیبت کند، آبروها را بریزد، کینه بیافریند و فتنه به پا کند. با یک کلمه نابجا میتوان دوستیها را به دشمنی تبدیل کرد و آرامش را بر هم زد. پس، زبانی که در راه حق و خیر به کار رود، بهترین است و زبانی که در راه شر و فساد استفاده شود، بدترین.» پادشاه از این سخن حکیمانه خشنود شد و پند گرفت که هر کلمه، شمشیری دو لبه است؛ باید با احتیاط و آگاهی از آن استفاده کرد، و این درس در دنیای امروز که کلمات به سرعت نور در فضای مجازی سفر میکنند، بیش از پیش ارزشمند است.