پاسخ قرآن
قرآن کریم، کلام الهی، دیدگاهی عمیق و جامع درباره مفاهیم خیر (خوبی) و شر (بدی) ارائه میدهد. این دو مفهوم نه تنها به عنوان مفاهیم انتزاعی فلسفی، بلکه به عنوان واقعیتهای اساسی که با وجود انسان، اراده الهی و حسابرسی نهایی در هم تنیدهاند، مطرح میشوند. قرآن زندگی را یک آزمایش میداند که در آن افراد دائماً با انتخابهایی بین مسیرهای نیکوکاری و انحراف مواجه هستند، و هر دو، چه نعمتهای ظاهری و چه سختیها، به عنوان ابزاری برای آشکار ساختن ایمان و شخصیت واقعی عمل میکنند. در قلب دیدگاه قرآنی، حاکمیت مطلق و حکمت بیکران خداوند قرار دارد. قرآن به صراحت تأکید میکند که هیچ چیز، چه خیر و چه شر، بدون علم و اجازه خداوند اتفاق نمیافتد. این امر به معنای نفی اراده آزاد انسان نیست، بلکه انتخابهای انسانی را در چارچوبی الهی قرار میدهد. خداوند، در حکمت بینهایت خود، اجازه وجود شر را به دلایل گوناگونی میدهد: به عنوان یک آزمایش برای بشریت؛ برای تمایز مؤمنان راستین از منافقان؛ برای فراهم آوردن فرصتهایی برای توبه و رشد معنوی؛ و به طور حیاتی، برای تجلی صفات الهی مانند عدالت، رحمت و حکمت. برای مثال، گاهی اوقات آنچه به ظاهر شر یا مصیبت به نظر میرسد، در نهایت میتواند به خیر بزرگتری منجر شود، و برعکس، آنچه در ابتدا مطلوب به نظر میرسد، ممکن است خطرات پنهانی در خود داشته باشد. سوره بقره (آیه ۲۱۶) این حقیقت را به زیبایی بیان میکند: «و چه بسا چیزی را ناخوش میدارید و آن برای شما خیر است؛ و چه بسا چیزی را دوست میدارید و آن برای شما شر است؛ و خدا میداند و شما نمیدانید.» این آیه به خوبی این ایده را که درک انسان از خیر و شر میتواند محدود باشد، در حالی که علم خداوند فراگیر است و نقشه او کامل است، بیان میکند. قرآن تأکید بسیار زیادی بر مسئولیت و پاسخگویی انسان دارد. برخلاف برخی فلسفههای جبرگرایانه، اسلام تأکید میکند که انسانها از اراده آزاد و عقل برخوردارند و این توانایی را دارند که بین درست و نادرست تمایز قائل شوند و انتخاب کنند. خداوند برای هدایت بشریت، پیامبران و کتابهای آسمانی (مانند قرآن) را فرستاده است که به وضوح آنچه را خیر است و آنچه را منجر به شر میشود، تعریف میکنند. خیر به طور کلی هر چیزی است که خداوند را خشنود میسازد، عدالت را ترویج میدهد، شفقت را پرورش میدهد و به بشریت و آفرینش سود میرساند. در مقابل، شر هر چیزی است که خداوند را ناخشنود میسازد، منجر به بیعدالتی، فساد، ظلم و زیان میشود. بزرگترین شر در اسلام، «شرک» یعنی شریک قرار دادن برای خداوند است، چرا که اساس توحید و تسلیم در برابر خدای یگانه را تضعیف میکند. سایر مفاسد بزرگ شامل «ظلم» (بیعدالتی/ستم)، قتل، دزدی، دروغ، غیبت و همه اشکال فساد در زمین است. اعمال خیر، از سوی دیگر، شامل ایمان (ایمان)، اعمال صالح (کردارهای نیکو)، صدقه (انفاق)، زکات، عدالت، مهربانی با والدین و همسایگان، صداقت، صبر و تلاش در راه خدا است. پیامدهای اعمال خیر و شر موضوعی مکرر در قرآن است. این کتاب بارها به مؤمنان اطمینان میدهد که هر عملی، هر چند کوچک، مورد حسابرسی قرار خواهد گرفت. سوره زلزال (آیات ۷ و ۸) با قدرت اعلام میدارد: «پس هر کس هموزن ذرهای کار خیر کند، آن را میبیند؛ و هر کس هموزن ذرهای کار شر کند، آن را میبیند.» این آیات بر دقت فوقالعاده عدالت الهی و قطعیت پاداش یا مجازات تأکید دارند. اعمال خیر منجر به پاداشهایی هم در این دنیا (مانند آرامش درونی، برکات، احترام جامعه) و مهمتر از آن، در آخرت (بهشت) میشود. اعمال شر نیز منجر به مجازات میشود که میتواند به صورت پریشانی، عدم برکت در این دنیا و در نهایت، مجازات شدید در آخرت (جهنم) ظاهر شود. با این حال، رحمت خداوند بیکران است و او توبه را برای اعمال شر تشویق میکند و به کسانی که صادقانه به سوی او بازگردند و برای جبران خطاهای خود تلاش کنند، وعده بخشش میدهد. علاوه بر این، قرآن روشن میسازد که هر دو، یعنی خیر (آسایش، رفاه) و شر (سختی، مصیبت)، اشکالی از آزمایش (فتنه) از جانب خداوند هستند. سوره انبیا (آیه ۳۵) میفرماید: «و شما را با شر و خیر میآزماییم، امتحانی؛ و به سوی ما بازگردانده میشوید.» این بدان معناست که ثروت، سلامتی و موفقیت، آزمونهایی برای شکرگزاری و نحوه استفاده از نعمتها هستند، همانطور که فقر، بیماری و بدبختی آزمونهایی برای صبر، پایداری و توکل بر خداوند هستند. پاسخ یک مؤمن به این آزمایشها، جایگاه معنوی او را تعیین میکند. تقوای واقعی نه تنها با انجام اعمال خیر در زمان آسایش، بلکه با حفظ ایمان و پایداری در زمان سختیها و با تلاش برای از بین بردن شر و ترویج خیر در جامعه نشان داده میشود. قرآن از بشریت میخواهد که فعالانه به سوی امر به معروف و نهی از منکر اقدام کنند. این یک مسئولیت جمعی برای جامعه مسلمان است که برپا داشتن عدالت و نیکوکاری در جهان را تأکید میکند. این امر مؤمنان را تشویق میکند که عامل تغییر مثبت باشند، در برابر ظلم ایستادگی کنند و از آنچه از نظر اخلاقی درست است، دفاع کنند. قرآن تأکید میکند که هدایت واقعی (الهدی) تنها از جانب خداوند است و پیروی از این هدایت تنها راه برای تمایز خیر واقعی از شر فریبنده است که منجر به راه رستگاری و رضایت ابدی میشود. در نهایت، قرآن خیر و شر را به عنوان گزینههایی که به انسان ارائه شدهاند، با هدایت الهی روشن و پیامدهای قطعی، معرفی میکند و بشریت را ترغیب میکند تا برای موفقیت ابدی خود، مسیر خیر را برگزینند.
آیات مرتبط
فَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ
پس هر کس هموزن ذرهای کار خیر کند، آن را میبیند.
زلزال : 7
وَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ
و هر کس هموزن ذرهای کار شر کند، آن را میبیند.
زلزال : 8
كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ كُرْهٌ لَّكُمْ ۖ وَعَسَىٰ أَن تَكْرَهُوا شَيْئًا وَهُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ ۖ وَعَسَىٰ أَن تُحِبُّوا شَيْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَّكُمْ ۗ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ
جهاد بر شما مقرر شد و آن برای شما ناخوشایند است. و چه بسا چیزی را ناخوش میدارید و آن برای شما خیر است؛ و چه بسا چیزی را دوست میدارید و آن برای شما شر است؛ و خدا میداند و شما نمیدانید.
بقره : 216
كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ۗ وَنَبْلُوكُم بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ فِتْنَةً ۖ وَإِلَيْنَا تُرْجَعُونَ
هر جانداری چشنده مرگ است؛ و شما را با شر و خیر میآزماییم، امتحانی؛ و به سوی ما بازگردانده میشوید.
انبیاء : 35
داستانی دلنشین
یکی از پادشاهان عادل و نیکسیرت، روزی در صحرا به دنبال شکار بود. از تشنگی بیتاب شد و به مزرعهای رسید. کشاورزی سادهدل، کوزهای آب خنک و گوارا برای او آورد. پادشاه از گوارایی آب شگفتزده شد و با خود اندیشید: "اگر این مزرعه از آن من بود، همیشه میتوانستم از این آب شیرین بنوشم." پس در دل تصمیم گرفت آن مزرعه را به زور از کشاورز بستاند. ساعتی بعد، پادشاه دوباره تشنه شد و از همان چشمه آب طلبید. اما این بار آب بسیار تلخ و ناگوار بود. پادشاه با تعجب از کشاورز پرسید: "این چه سری است؟ آب این چشمه که ساعتی پیش گوارا بود، اکنون چرا چنین تلخ شده است؟" کشاورز که از قصد پادشاه بیخبر بود، پاسخ داد: "ای پادشاه، شاید قصد قلبی شما تغییر کرده و اندیشهٔ ظلم و ستم در دلتان راه یافته است. زیرا گوارایی آب و برکت زمین، از عدل و نیکی پادشاهان است. هرگاه که عدل از میان برخیزد، برکت نیز رخت برمیبندد." پادشاه از سخن کشاورز به خود آمد و از اندیشهٔ بد و ظلمورزی خویش توبه کرد. دلش پاک شد و نیتش را نیک گرداند. سپس دوباره از همان چشمه آب خواست و این بار آب به شیرینی اول بازگشت. پادشاه دانست که خیر و برکت در عدل است و شر و نابودی در ستم. این حکایت زیبا از بوستان یا گلستان سعدی به ما میآموزد که حتی اندیشههای پنهانی ما نیز بر جهان و برکت آن تأثیر میگذارند و نیکی و بدی هرگز بینتیجه نمیماند و نیتهای ما سرچشمه خیر و شر هستند.