پاسخ قرآن
زبان، این عضو کوچک اما قدرتمند در بدن انسان، ابزاری است که هم میتواند وسیلهای برای خیر و سازندگی باشد و هم منشأ شر و تباهی. قرآن کریم، که کتاب هدایت و راهنمای زندگی بشر است، به دقت و با ظرافت خاصی به اهمیت کلام، مسئولیتپذیری در قبال آنچه بر زبان میآوریم، و همچنین آفات و خطرات بیشمار زبان اشاره کرده است. آموزههای قرآنی در این زمینه نه تنها محدود به نکوهش گناهان آشکار زبانی است، بلکه شامل ترغیب به سخن نیکو، پرهیز از گفتار بیهوده، و تذکر به مسئولیتپذیری در قبال هر کلمه ادا شده نیز میشود. تأکید قرآن بر کنترل زبان نشاندهنده آن است که سلامت جامعه و فرد تا حد زیادی به سلامت گفتار و پرهیز از آلودگیهای زبانی وابسته است. یکی از آشکارترین و زشتترین آفات زبان که قرآن به صراحت آن را نکوهش کرده است، غیبت یا همان بدگویی پشت سر دیگران است. در سوره حجرات آیه ۱۲، خداوند متعال با تشبیه تکاندهندهای، غیبت را به خوردن گوشت برادر مرده تشبیه میکند: «...وَلَا يَغْتَب بَّعْضُكُم بَعْضًا ۚ أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَن يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِيمٌ» (حجرات، ۱۲). این تشبیه عمق قبح این عمل را نشان میدهد؛ همانطور که خوردن گوشت مرده نفرتانگیز است، غیبت نیز در نزد خداوند منفور و ناپسند است. غیبت نه تنها حرمت افراد را میشکند، بلکه بذر کینه، بدبینی و تفرقه را در جامعه میپاشد و انسجام اجتماعی را تضعیف میکند. قرآن با این بیان کوبنده، مؤمنان را به شدت از این گناه باز میدارد و به یادآوری میکند که خداوند توبهپذیر و مهربان است، اما پیش از آن باید از این عمل زشت دست کشید. تمسخر و استهزاء یکی دیگر از آفات زبانی است که در قرآن به آن پرداخته شده است. در همان سوره حجرات آیه ۱۱، خداوند میفرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِّن قَوْمٍ عَسَىٰ أَن يَكُونُوا خَيْرًا مِّنْهُمْ وَلَا نِسَاءٌ مِّن نِّسَاءٍ عَسَىٰ أَن يَكُنَّ خَيْرًا مِّنْهُنَّ ۖ وَلَا تَلْمِزُوا أَنفُسَكُمْ وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ ۖ بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمَانِ ۚ وَمَن لَّمْ يَتُبْ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ». این آیه به وضوح مردان و زنان مؤمن را از تمسخر و عیبجویی از یکدیگر نهی میکند، زیرا ممکن است کسی که مورد تمسخر قرار میگیرد، در نزد خداوند برتر باشد. این عمل نه تنها باعث آزردگی خاطر و تحقیر افراد میشود، بلکه منجر به ایجاد حس برتریجویی کاذب و تخریب روابط انسانی میگردد. قرآن با تأکید بر عدم تحقیر دیگران، به حفظ کرامت انسانی و ترویج احترام متقابل در جامعه اسلامی میپردازد. دروغگویی نیز از گناهان کبیره زبانی است که قرآن کریم به شدت از آن نهی کرده است. دروغ اساس بیاعتمادی، فساد و تباهی در جامعه است. خداوند در سوره نحل آیه ۱۰۵ میفرماید: «إِنَّمَا يَفْتَرِي الْكَذِبَ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ ۖ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْكَاذِبُونَ». این آیه صراحتاً دروغ را به کسانی نسبت میدهد که به آیات خداوند ایمان ندارند. دروغگویی نه تنها فرد را از حقیقت دور میکند، بلکه باعث از دست دادن اعتبار و اعتماد دیگران میشود. قرآن بر صداقت و راستگویی تأکید فراوان دارد و آن را از نشانههای ایمان و پرهیزکاری میداند. دروغ میتواند روابط خانوادگی، اجتماعی و حتی سیاسی را تخریب کند و امنیت و آرامش را از بین ببرد. تهمت و افترا، که به معنای نسبت دادن چیزی ناحق به کسی است، در قرآن به شدت مورد نهی قرار گرفته است. این گناه در سوره نور آیه ۴ به صورت خاص مورد بحث قرار گرفته و مجازات سختی برای افترازنندگان به زنان پاکدامن تعیین شده است: «وَالَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ ثُمَّ لَمْ يَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمَانِينَ جَلْدَةً وَلَا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهَادَةً أَبَدًا ۚ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ». تهمت نه تنها آبروی افراد را بر باد میدهد، بلکه میتواند منجر به عواقب جبرانناپذیری برای قربانی و خانوادهاش شود. قرآن با وضع چنین احکامی، از حیثیت و آبروی مؤمنان دفاع میکند و جامعه را از انتشار بیرویه اخبار کذب و شایعات مسموم مصون میدارد. علاوه بر این، قرآن به مسئولیت کلی انسان در قبال گفتارش اشاره دارد. در سوره ق آیه ۱۸ آمده است: «مَا يَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ». این آیه به وضوح بیان میکند که هیچ کلمهای از دهان انسان خارج نمیشود مگر آنکه فرشتهای مراقب و آماده برای ثبت آن در نزد اوست. این آیه به مثابه یک هشدار جدی است که انسان باید نسبت به هر کلمه که بر زبان میآورد، آگاه و مسئول باشد. این مسئولیت شامل پرهیز از گفتار بیهوده (لغو) نیز میشود. در سوره مؤمنون آیه ۳، از ویژگیهای مؤمنان راستین، دوری جستن از لغو ذکر شده است: «وَالَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ». گفتار بیهوده و بیفایده نه تنها وقت و انرژی را هدر میدهد، بلکه روح و قلب را نیز از پرداختن به امور مهمتر و سازندهتر باز میدارد. در مقابل این آفات، قرآن به زیباییهای گفتار و فضایل زبانی نیز اشاره کرده است؛ مانند «قول سدید» (سخن استوار و درست) در سوره احزاب آیه ۷۰، «قول کریم» (سخن ارجمند و محترمانه) در سوره اسراء آیه ۲۳ (در مورد والدین)، و «قول لیِّن» (سخن نرم و ملایم) در سوره طه آیه ۴۴ (در مورد فرعون). این توصیهها نشان میدهند که زبان باید ابزاری برای بیان حقیقت، هدایت، آرامشبخشی و ترویج نیکی باشد. در نهایت، میتوان گفت که قرآن کریم زبان را به عنوان ابزاری بسیار حساس و مهم در زندگی بشر معرفی میکند. آفات زبانی مانند غیبت، تمسخر، دروغ، تهمت و گفتار بیهوده، نه تنها به خود فرد آسیب میرسانند، بلکه بنیانهای اخلاقی و اجتماعی جامعه را نیز سست میکنند. آموزههای قرآنی با تشویق به سخن نیکو و بازداشتن از سخن ناپسند، راه را برای ساختن جامعهای سالم، امن و سرشار از رحمت و دوستی هموار میسازند. کنترل زبان و مراقبت از آن، در واقع نشانهای از ایمان راستین و تقوای الهی است که سعادت دنیا و آخرت را در پی دارد.
آیات مرتبط
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ ۖ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَب بَّعْضُكُم بَعْضًا ۚ أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَن يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِيمٌ
ای کسانی که ایمان آوردهاید! از بسیاری از گمانها بپرهیزید، چرا که بعضی از گمانها گناه است؛ و هرگز (در کار دیگران) تجسس نکنید؛ و بعضی از شما غیبت بعضی دیگر را نکند. آیا هیچ یک از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد؟! (به یقین) از آن کراهت دارید. و از خدا بپرهیزید که خداوند توبهپذیر و مهربان است.
حجرات : 12
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِّن قَوْمٍ عَسَىٰ أَن يَكُونُوا خَيْرًا مِّنْهُمْ وَلَا نِسَاءٌ مِّن نِّسَاءٍ عَسَىٰ أَن يَكُنَّ خَيْرًا مِّنْهُنَّ ۖ وَلَا تَلْمِزُوا أَنفُسَكُمْ وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ ۖ بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمَانِ ۚ وَمَن لَّمْ يَتُبْ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ
ای کسانی که ایمان آوردهاید! نباید گروهی از مردان، گروهی دیگر را مسخره کنند؛ شاید آنان بهتر از اینان باشند؛ و نه زنانی، زنان دیگر را؛ شاید آنان بهتر از اینان باشند؛ و یکدیگر را عیبجویی نکنید؛ و با القاب زشت و ناپسند یکدیگر را نخوانید؛ چه بد نامی است فسق و گناه بعد از ایمان! و هر کس توبه نکرد، آنان همان ستمگرانند.
حجرات : 11
مَا يَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ
هیچ سخنی را بر زبان نمیآورد مگر اینکه نزد او فرشتهای مراقب و آماده [برای ثبت] است.
ق : 18
إِنَّمَا يَفْتَرِي الْكَذِبَ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ ۖ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْكَاذِبُونَ
تنها کسانی دروغپردازی میکنند که به آیات خدا ایمان ندارند؛ و آنان همان دروغگویانند.
نحل : 105
داستانی دلنشین
آوردهاند که در زمانهای دیرین، مردی بود که عادت به غیبت و سخنچینی داشت. هر جا مینشست، از عیبهای مردم میگفت و بذر کینه میپاشید. روزی به حکیمی رسید و گفت: «ای حکیم، چرا مردم از من دوری میکنند؟» حکیم تبسمی کرد و گفت: «ای دوست، زبان تو تیغی است که هر دم زخمی میزند، و دلها را میآزارد. اگر میخواهی مردم تو را دوست بدارند، زبان خود را نگه دار. زیرا خداوند در کلام خود به ما آموخته است که از غیبت و تمسخر بپرهیزیم و هر سخنی که از دهان بیرون میآید، در نزد او ثبت میشود. پس بدان که یک کلمه ناصواب، گاهی ویرانی صد خانه را به بار میآورد و یک کلمه درست، جهانی را آباد میسازد. زبان، گرچه عضوی کوچک است، اما میتواند یا بهشت را برایت رقم زند یا دوزخ را.» مرد پند حکیم را به گوش گرفت و از آن پس، زبان خود را از هر گفتار زشت و بیهوده بازداشت و دید که چگونه قلبها به سویش کشیده شدند و احترام مردم را به دست آورد. آری، هر که زبان را نگه دارد، آسوده زندگی میکند و هر که رهایش کند، دچار سختی و پشیمانی شود.