چگونه از فضای رقابت ناسالم دور بمانم؟

برای دوری جستن از فضای رقابت ناسالم و مخرب، لازم است ابتدا درک عمیقی از ماهیت این رقابت و پیامدهای آن داشته باشیم، سپس با تکیه بر آموزه‌های بی‌بدیل قرآن کریم، راهکارهای عملی و بنیادین را برای ایجاد آرامش درونی و حرکت در مسیر صحیح زندگی شناسایی و به‌کار گیریم. رقابت ناسالم، رقابتی است که بر پایه حسادت، خودبرتربینی، حرص و ولع برای کسب منافع مادی به هر قیمتی شکل می‌گیرد و هدف اصلی آن، نه پیشرفت و تعالی فردی یا جمعی، بلکه صرفاً غلبه بر دیگران و به دست آوردن سهم بیشتر از دنیاست. این نوع رقابت، زمینه‌ساز بروز رذایل اخلاقی متعددی نظیر بخل، کینه، دروغ‌گویی، تهمت‌زنی، و زیر پا گذاشتن اصول عدل و انصاف می‌شود و از این رو، قرآن کریم به طرق مختلف انسان‌ها را از آن برحذر داشته است. یکی از کلیدی‌ترین آموزه‌های قرآنی در این زمینه، تبیین حقیقت زندگی دنیا و آخرت است. قرآن بارها تأکید می‌کند که دنیا فانی و گذران است و ارزش حقیقی در آنچه پایدار است، یعنی پاداش‌های اخروی و رضایت خداوند، نهفته است. در سوره حدید (آیه ۲۰)، خداوند متعال می‌فرماید: "اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِينَةٌ وَتَفَاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَتَكَاثُرٌ فِي الْأَمْوَالِ وَالْأَوْلَادِ ۖ كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَبَاتُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَكُونُ حُطَامًا ۖ وَفِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ شَدِيدٌ وَمَغْفِرَةٌ مِّنَ اللَّهِ وَرِضْوَانٌ ۚ وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ" (بدانید که زندگی دنیا تنها بازی و سرگرمی و زینت و فخر فروشی در میان شما و افزون‌خواهی در اموال و اولاد است، همانند بارانی که گیاه روییده از آن کافران را به شگفتی آورد، سپس خشک شود و آن را زرد بینی، سپس خاشاک شود؛ و در آخرت عذاب شدید و مغفرتی از جانب خدا و رضوان است؛ و زندگی دنیا جز کالای فریبنده نیست). این آیه روشن می‌سازد که رقابت بر سر ثروت و فرزند (که نماد تمام مظاهر دنیوی هستند) جز سرگرمی و فریب نیست. هنگامی که فرد به این بینش قرآنی دست یابد که ارزش واقعی در پایداری و بقای اخروی است، به‌طور طبیعی از تعقیب کورکورانه و رقابت‌های ناسالم بر سر امور فانی دست می‌شوید و این خود نخستین گام برای رهایی از دام چنین رقابت‌هایی است. در مقابل رقابت ناسالم دنیوی، قرآن به "مسابقه در خیرات" دعوت می‌کند. این رقابت، سازنده و تعالی‌بخش است و انسان‌ها را به سمت انجام اعمال نیکو و فضایل اخلاقی سوق می‌دهد. در سوره بقره (آیه ۱۴۸) می‌خوانیم: "وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيهَا ۖ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ" (و برای هرکس سمتی است که او روی بدان می‌کند؛ پس در کارهای نیک بر یکدیگر پیشی گیرید). این آیه ما را به رقابتی شریفانه فرا می‌خواند؛ رقابتی که در آن افراد برای کسب علم نافع، کمک به همنوعان، انجام عبادات و هر آنچه رضایت خداوند را در پی دارد، از یکدیگر سبقت می‌گیرند. چنین رقابتی نه تنها هیچ ضرری به کسی نمی‌رساند، بلکه به بهبود و ارتقای سطح معنوی و اخلاقی جامعه کمک شایانی می‌کند. تمایز اصلی بین این دو نوع رقابت در نیت و هدف آن‌هاست: یکی برای کسب رضای خالق و آبادانی سرای باقی، و دیگری برای ارضای نفس اماره و دستیابی به لذایذ زودگذر دنیوی. علاوه بر این، قرآن بر اهمیت قناعت و شکرگزاری تأکید فراوان دارد. پذیرش این حقیقت که روزی هر کس از جانب خداوند متعال مقدر شده و تقسیم ثروت و دارایی‌ها بر اساس حکمت اوست، می‌تواند حسادت و چشم‌وهم‌چشمی را از بین ببرد. در سوره نساء (آیه ۳۲)، خداوند می‌فرماید: "وَلَا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ ۚ لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِّمَّا اكْتَسَبُوا وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِّمَّا اكْتَسَبْنَ ۚ وَاسْأَلُوا اللَّهَ مِن فَضْلِهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا" (و آرزو نکنید آنچه را که خداوند به سبب آن بعضی از شما را بر بعضی دیگر برتری داده است؛ برای مردان بهره‌ای از آنچه کسب کرده‌اند هست و برای زنان بهره‌ای از آنچه کسب کرده‌اند هست؛ و از فضل خدا بخواهید؛ همانا خداوند به همه چیز داناست). این آیه به روشنی حسادت و آرزوی داشتن آنچه دیگران دارند را مذمت می‌کند و راه نجات را در "خواستن از فضل خدا" و تلاش مشروع خودمان، نه در حرص ورزی نسبت به داشته‌های دیگران، معرفی می‌نماید. قناعت به معنای دست کشیدن از تلاش و پویایی نیست، بلکه به معنای راضی بودن به داشته‌های حلال و عدم حرص نسبت به آنچه در دست دیگران است. نهایتاً، قرآن کریم بر روابط اخلاقی صحیح، پرهیز از ظلم و ستم، و تشویق به همکاری و تعاون تأکید دارد. رقابت ناسالم غالباً با نقض حقوق دیگران، دسیسه‌چینی، بدگویی و تخریب همراه است. آموزه‌های قرآنی بر اهمیت عدالت، احسان و صداقت در تمامی تعاملات انسانی اصرار می‌ورزند. در سوره مائده (آیه ۲) آمده است: "وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ ۖ وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ" (و در نیکی و پرهیزکاری با یکدیگر همکاری کنید و در گناه و ستم همکاری نکنید). این اصل، مبنای روابط سالم اجتماعی را بنا می‌نهد که در آن همکاری و همدلی جایگزین رقابت‌های تخریب‌گرانه می‌شود. دور نگه داشتن دل از حسد و کینه و تلاش برای پاک‌سازی روح از این رذایل، از دستورات مکرر قرآنی است که به صلح درونی و دوری از رقابت‌های مخرب بیرونی منجر می‌گردد. با تمرکز بر خودسازی و تعالی فردی در مسیر الهی، انسان از نیاز به مقایسه دائم خود با دیگران رها می‌شود و آرامشی حقیقی را تجربه می‌کند. در نهایت، باید به یاد داشت که هر تلاشی که برای کسب رضایت خداوند انجام شود، پاداش آن را در دنیا و آخرت به همراه خواهد داشت و نیازی به تأیید دیگران یا برتری‌جویی به هر قیمتی نیست. این نگرش، نه تنها رقابت‌های مخرب را بی‌اثر می‌کند، بلکه فضای مساعدی برای همکاری، هم‌افزایی و رشد جمعی فراهم می‌آورد.