چگونه بر تمایلات ناپسند چیره شوم؟

در مواجهه با تمایلات ناپسند و امیال درونی که گاهی ما را به سمت خطا می‌کشانند، آموزه‌های قرآن کریم راهنمایی‌های عمیق و کاربردی ارائه می‌دهند. انسان فطرتاً دارای نفس است، و قرآن از حالت‌های مختلف نفس سخن می‌گوید. یکی از این حالت‌ها، «نفس اماره بالسوء» است؛ نفسی که به بدی فرمان می‌دهد و انسان را به سوی گناه و شهوات ناروا سوق می‌دهد. قرآن کریم در سوره یوسف، آیه ۵۳، از زبان حضرت یوسف (ع) می‌فرماید: «وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِي ۚ إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّي ۚ إِنَّ رَبِّي غَفُورٌ رَّحِيمٌ»؛ یعنی «و من خود را تبرئه نمی‌کنم؛ چراکه نفس قطعاً به سوی بدی فرمان می‌دهد، مگر آنکه پروردگارم رحمت کند. همانا پروردگارم بسیار آمرزنده و مهربان است.» این آیه به وضوح نشان می‌دهد که تمایل به بدی در نفس انسان وجود دارد، اما در عین حال، راه رهایی از آن، رحمت و یاری خداوند است. برای غلبه بر این تمایلات، اولین و اساسی‌ترین گام، تقویت «تقوا» یا همان خداترسی و پرهیزگاری است. تقوا نه فقط به معنای ترس، بلکه به معنای آگاهی و هوشیاری دائمی نسبت به حضور خداوند و مسئولیت‌پذیری در برابر اوست. وقتی انسان در هر لحظه خود را در محضر خدا ببیند و بداند که تمام اعمالش ثبت می‌شود، ناخودآگاه از هر آنچه ناپسند است دوری می‌جوید. قرآن کریم در سوره نازعات، آیات ۴۰ و ۴۱، به زیبایی این اصل را بیان می‌کند: «وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَىٰ * فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوَىٰ»؛ یعنی «و اما کسی که از مقام پروردگارش ترسیده و نفس خود را از هوس بازداشته است، پس قطعاً بهشت جایگاه اوست.» این آیات به صراحت نشان می‌دهند که ترس از جایگاه پروردگار (یعنی آگاهی از عظمت و حسابرسی او) و نهی نفس از هوس‌ها و تمایلات ناپسند، کلید ورود به بهشت و دستیابی به آرامش حقیقی است. یکی دیگر از ابزارهای قدرتمند که قرآن برای چیرگی بر نفس اماره معرفی می‌کند، «صبر» و «نماز» است. در سوره بقره، آیه ۱۵۳ می‌خوانیم: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ ۚ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ»؛ یعنی «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از صبر و نماز یاری جویید؛ قطعاً خدا با صابران است.» صبر در اینجا به معنای پایداری و استقامت در برابر وسوسه‌ها، خودداری از ارتکاب گناه و همچنین تحمل دشواری‌های راه حق است. نماز نیز ستون دین و معراج مؤمن است. نماز با ایجاد ارتباط مستقیم با خالق، قلب را نورانی می‌کند، اراده را تقویت می‌بخشد و انسان را از فحشا و منکر باز می‌دارد. همانطور که در سوره عنکبوت، آیه ۴۵ آمده است: «إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ ۗ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ ۗ»؛ یعنی «بی‌شک نماز از کارهای زشت و ناپسند باز می‌دارد و ذکر خدا بزرگ‌تر است.» حضور قلب در نماز، توجه به معانی آن، و انجام آن در اوقات مقرر، به تدریج انسان را به سمت خودسازی و دوری از گناه سوق می‌دهد. «ذکر الله» یا یاد خدا، نیز ابزاری فوق‌العاده مؤثر برای پاکسازی دل و چیره شدن بر وسوسه‌هاست. قرآن در سوره رعد، آیه ۲۸ می‌فرماید: «الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِكْرِ اللَّهِ ۗ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»؛ یعنی «همان کسانی که ایمان آورده‌اند و دل‌هایشان به یاد خدا آرام می‌گیرد. آگاه باشید! تنها با یاد خدا دل‌ها آرام می‌گیرد.» یاد دائمی خداوند، با تلاوت قرآن، تسبیحات، دعا و تفکر در آیات الهی، قلب را از آلودگی‌ها پاک می‌کند و جایی برای تمایلات ناپسند باقی نمی‌گذارد. هرچه قلب بیشتر به یاد خدا باشد، نورانی‌تر می‌شود و تاریکی گناهان در آن جایگاهی نخواهند یافت. علاوه بر این، دوری از محیط‌های آلوده و رفاقت با افراد صالح، نقش مهمی در کنترل و مهار تمایلات منفی دارد. قرآن بارها به مؤمنان توصیه می‌کند که از همنشینی با بدکاران و پیروی از گام‌های شیطان دوری کنند. انتخاب دوستان و محیطی که انسان را به یاد خدا و کارهای نیک بیندازد، سد محکمی در برابر وسوسه‌ها ایجاد می‌کند. نکته مهم دیگر، خودسازی مستمر و خودمحاسبگی (محاسبه نفس) است. هر شب قبل از خواب، انسان باید اعمال و نیت‌های خود را در طول روز مرور کند و از کوتاهی‌ها استغفار نماید و برای بهتر شدن در آینده تصمیم بگیرد. این خودمحاسبگی، انسان را نسبت به نقاط ضعف خود آگاه می‌سازد و به او کمک می‌کند تا با برنامه‌ریزی بهتر، در مقابل تمایلات ناپسند مقاومت کند. در نهایت، هیچ‌گاه نباید از رحمت و مغفرت الهی ناامید شد. در هر مرحله از مبارزه با نفس، باید با تضرع و خضوع از خداوند یاری خواست و او را پناه خود دانست. دعا و استغفار مداوم، نه تنها راه را برای غلبه بر تمایلات هموار می‌کند، بلکه آرامش و اطمینان قلبی را نیز به ارمغان می‌آورد. این مسیر، یک جهاد دائمی (جهاد اکبر) است که پاداش آن، رستگاری در دنیا و آخرت است. با تکیه بر این آموزه‌های قرآنی و با اراده قوی و توکل به خداوند، می‌توان بر نفس اماره چیره شد و به مقام نفس مطمئنه دست یافت، که نتیجه آن زندگی‌ای پر از صلح، آرامش و رضایت الهی خواهد بود.