پاسخ قرآن
قرآن کریم، کتاب هدایت و راهنمای زندگی بشر، به تفصیل به اهمیت و نحوه گفتار صحیح و مؤدبانه پرداخته است. در جای جای آیات نورانیاش، نه تنها به انسانها فرمان داده میشود که چگونه با یکدیگر سخن بگویند، بلکه به آنها هشدار میدهد که کلام، بازتابی از شخصیت، ایمان و تربیت فرد است و تأثیر عمیقی بر روابط اجتماعی و حتی مسیر زندگی دنیوی و اخروی دارد. ادب در گفتار از منظر قرآن، صرفاً یک قاعده اخلاقی نیست، بلکه جزئی جداییناپذیر از تقوا، حکمت و ایمان حقیقی است. این آموزهها شامل طیف وسیعی از دستورالعملها میشود، از نحوه صحبت با والدین و حاکمان گرفته تا برخورد با نیازمندان، غریبهها و حتی دشمنان. یکی از مهمترین دستورات قرآن در زمینه ادب گفتار، «قول کریم» یا گفتار والا و محترمانه است. این مفهوم به ویژه در رابطه با والدین مورد تأکید قرار گرفته است. در سوره اسراء، آیه 23، خداوند متعال میفرماید: «وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا ۚ إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِندَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُل لَّهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُل لَّهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا»؛ یعنی: «و به پدر و مادر نیکی کنید؛ اگر یکی از آن دو یا هر دو نزد تو به پیری رسیدند، حتی 'اُف' به آنها مگو و بر آنها فریاد مزن و با آنها سخنی نیکو و کریمانه بگو.» این آیه نشان میدهد که حتی کوچکترین بیاحترامی یا کلمهای که بوی دلخوری بدهد، در برابر والدین ناپسند است. «قول کریم» به معنای سخنی است که از روی احترام، محبت، فروتنی و قدردانی بیان شود و باعث آرامش خاطر مخاطب گردد. این نوع گفتار نشاندهنده عمق تربیت اسلامی و احترام به جایگاه افراد، به ویژه کسانی است که حق بزرگی بر گردن ما دارند. نوع دیگری از گفتار مطلوب، «قول لیّن» یا گفتار نرم و ملایم است. این آموزه در سوره طه، آیه 44، در مورد نحوه سخن گفتن موسی و هارون با فرعون، طاغوت زمان، مطرح میشود: «فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَّيِّنًا لَّعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَىٰ»؛ یعنی: «پس با او (فرعون) به نرمی سخن بگویید؛ شاید او پند گیرد یا بترسد.» این آیه درس بزرگی میدهد که حتی در مواجهه با سختگیرترین و مغرورترین افراد، باید از لحن نرم و کلام ملایم استفاده کرد تا راه برای نفوذ حقایق باز شود. گفتار نرم به معنای عدم استفاده از الفاظ خشن، تند، توهینآمیز یا کنایهآمیز است و به جای آن، انتخاب کلماتی که آرامشبخش، متقاعدکننده و خالی از هرگونه تشنج باشند. هدف از «قول لیّن» نه تنها حفظ ادب و احترام، بلکه فراهم آوردن بستری برای شنیده شدن پیام و تأثیرگذاری بر قلبهاست. این نوع گفتار، نشاندهنده صبر، حکمت و دوراندیشی گوینده است و به او کمک میکند تا در مسیر دعوت به سوی حق، موانع را برطرف سازد. «قول سدید» یا گفتار استوار و صحیح نیز از دیگر سفارشات قرآن است. در سوره احزاب، آیه 70، آمده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَدِيدًا»؛ یعنی: «ای کسانی که ایمان آوردهاید، از خدا پروا کنید و سخنی راست و استوار بگویید.» «قول سدید» به معنای سخنی است که بر پایه حقیقت، عقل، منطق و درستی بنا شده باشد؛ سخنی که از هرگونه دروغ، تهمت، غیبت، سخنچینی و فریب به دور باشد. این نوع گفتار شامل صداقت، دقت در بیان واقعیتها و پرهیز از شایعهپراکنی و تحریف است. گفتار استوار، بنیان اعتماد در جامعه را محکم میکند و از بروز سوءتفاهمها و اختلافات جلوگیری مینماید. وقتی کلام انسان سدید باشد، نه تنها شخصاً رستگار میشود (چنانکه در آیه 71 سوره احزاب به دنبال این آیه آمده)، بلکه به اصلاح جامعه و ایجاد محیطی سالم و قابل اعتماد کمک میکند. علاوه بر این، قرآن کریم به صراحت از گفتارهای زشت و ناپسند نهی کرده است. سوره حجرات، آیات 11 و 12، نمونه بارز این نهیهاست: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِّن قَوْمٍ عَسَىٰ أَن يَكُونُوا خَيْرًا مِّنْهُمْ... وَلَا تَلْمِزُوا أَنفُسَكُمْ وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ ۖ بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمَانِ ۚ وَمَن لَّمْ يَتُبْ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ... وَلَا يَغْتَب بَّعْضُكُم بَعْضًا»؛ یعنی: «ای کسانی که ایمان آوردهاید، گروهی از شما گروهی دیگر را مسخره نکند، شاید آنان بهتر از اینها باشند... و از یکدیگر عیبجویی نکنید و با القاب زشت به هم نام مبرید؛ چه بد است نام فسق پس از ایمان! و هر کس توبه نکند، آنان همان ستمکارانند... و بعضی از شما غیبت بعضی دیگر را نکند.» این آیات به وضوح تمسخر، عیبجویی، استفاده از القاب زشت و غیبت را حرام میداند. این نوع گفتار نه تنها ادب را زیر پا میگذارد، بلکه باعث رنجش، کینهتوزی، تفرقه و از بین رفتن حرمت افراد در جامعه میشود. قرآن بر این باور است که هر نوع کلامی که باعث اهانت به کرامت انسانی شود، با روح ایمان و تقوا در تضاد است. همچنین، در سوره لقمان، آیه 19، در توصیه حکیمانه لقمان به فرزندش، به اعتدال در صدا و پرهیز از بلند کردن صدای بیهوده اشاره شده است: «وَاقْصِدْ فِي مَشْيِكَ وَاغْضُضْ مِن صَوْتِكَ ۚ إِنَّ أَنكَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِيرِ»؛ یعنی: «و در راه رفتنت میانهرو باش و از صدای خود بکاه، که بدترین صداها، صدای خران است.» این آیه نه تنها به ادب در راه رفتن، بلکه به ادب در سخن گفتن از جهت بلندی صدا اشاره دارد. صدای بلند و فریاد زدن بیمورد، نشانه بیادبی و عدم رعایت احترام است و میتواند باعث آزار دیگران شود. اسلام به اعتدال در همه امور، از جمله گفتار، اهمیت میدهد. به طور کلی، قرآن کریم به ما میآموزد که گفتار، ابزار بسیار قدرتمندی است که میتواند سازنده یا ویرانگر باشد. از این رو، مسلمانان موظفند که در گفتار خود نهایت دقت و مراقبت را داشته باشند. این دقت شامل انتخاب واژگان، لحن بیان، محتوای سخن و حتی زمان و مکان گفتار میشود. ادب در گفتار در اسلام، جزئی از عبادت و راهی برای تقرب به خداوند است، زیرا کلام خوب، بازتاب قلب سلیم و ایمانی استوار است. رعایت این آداب، نه تنها زندگی فردی را آرامشبخشتر میکند، بلکه به ایجاد جامعهای مهربان، با اعتماد و متعهد به ارزشهای انسانی کمک شایانی مینماید. بنابراین، آموزههای قرآنی در زمینه ادب گفتار، چارچوبی جامع و پایدار برای یک زندگی اجتماعی سالم و معنوی ارائه میدهد.
آیات مرتبط
وَقَضَىٰ رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا ۚ إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِندَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُل لَّهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُل لَّهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا
و پروردگار تو حکم فرموده که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید. هرگاه یکی از آن دو یا هر دو نزد تو به پیری رسند، به آنها حتی «اُفّ» مگو و به آنها پرخاش مکن و با آنها سخنی بزرگوارانه بگو.
اسراء : 23
فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَّيِّنًا لَّعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَىٰ
پس با او [فرعون] به نرمی سخن بگویید؛ شاید او پند گیرد یا [از خدا] بترسد.
طه : 44
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَدِيدًا
ای کسانی که ایمان آوردهاید، از خدا پروا کنید و سخنی راست و استوار بگویید.
احزاب : 70
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِّن قَوْمٍ عَسَىٰ أَن يَكُونُوا خَيْرًا مِّنْهُمْ وَلَا نِسَاءٌ مِّن نِّسَاءٍ عَسَىٰ أَن يَكُنَّ خَيْرًا مِّنْهُنَّ ۖ وَلَا تَلْمِزُوا أَنفُسَكُمْ وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ ۖ بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمَانِ ۚ وَمَن لَّمْ يَتُبْ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ
ای کسانی که ایمان آوردهاید، گروهی [از مردان] گروهی [دیگر را] مسخره نکند، شاید آنان بهتر از اینها باشند؛ و نه زنانی، زنان [دیگر را] مسخره کنند، شاید آنان بهتر از اینها باشند؛ و از یکدیگر عیبجویی نکنید و با القاب زشت به هم نام مبرید؛ چه بد است نام فسق پس از ایمان! و هر کس توبه نکند، آنان همان ستمکارانند.
حجرات : 11
داستانی دلنشین
در گلستان سعدی آمده است که دو درویش خراسانی، یکی خوشسخن و دیگری تندخو، همسفر شدند. به شهری رسیدند که حاکمش سختگیر بود. درویش تندخو بیدرنگ پشت سر حاکم بدگویی کرد، اما درویش خوشسخن فقط از حکمت و آرامش عمومی سخن میگفت. طولی نکشید که نگهبانان حاکم به سراغ درویش تندخو آمدند و او را به جرم بدگویی دستگیر کردند، در حالی که درویش خوشسخن در امان ماند. درویش خوشسخن بعدها به ملاقات دوستش در زندان رفت و به او گفت: «آیا به تو نگفتم که پشت سر دیگران بدگویی نکن، زیرا سخنانت شنیده و قضاوت خواهد شد؟ ببین که نتیجه سخن تند چیست، در حالی که زبانی نرم، حتی از میان خارها نیز بیگزند میگذرد.» درویش تندخو که درس خود را به سختی آموخته بود، به این حکمت اقرار کرد. این داستان نشان میدهد که سخن نیکو و سنجیده همچون مرهمی است، در حالی که زبانی خشن میتواند حتی به صاحب خود نیز آسیب رساند.