پاسخ قرآن
قرآن کریم، به عنوان کتاب هدایتگر مسلمانان، اصولی جاودان و جهانشمول را برای زندگی فردی و اجتماعی انسانها ارائه میدهد. اگرچه مفهوم «فضای دیجیتال» یا «اینترنت» در زمان نزول قرآن وجود نداشته است، اما تعالیم آن در مورد صداقت، راستی، مسئولیتپذیری در گفتار و کردار، و پرهیز از دروغ و افترا، به طور کامل و با عمق فراوان بر تعاملات ما در دنیای امروز، از جمله فضای دیجیتال، منطبق است. قرآن ما را به شش اصل اساسی برای حفظ صداقت در این بستر جدید دعوت میکند که به تفصیل به آنها میپردازیم. اولین و شاید مهمترین اصل، «صدق» و راستگویی است. قرآن بارها مؤمنان را به راستگویی در تمام ابعاد زندگی فرا میخواند. صداقت در فضای دیجیتال به این معناست که ما باید در انتشار اطلاعات، بیان نظرات، و حتی در معرفی هویت خود، کاملاً راستگو باشیم. این شامل پرهیز از اخبار دروغین، شایعات بیاساس، و اطلاعات تحریفشده میشود. دروغپردازی، ساختن هویتهای جعلی (فیک)، یا انتشار محتوای گمراهکننده، همه در تایملاین قرآن، مصداق کذب و نفاق است. خداوند در سوره توبه آیه ۱۱۹ میفرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَکُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ» (ای کسانی که ایمان آوردهاید، از خدا پروا کنید و با راستگویان باشید). این آیه نشان میدهد که راستگویی یک ویژگی محوری برای مؤمن است و باید در هر پلتفرمی، چه در جمع دوستان و چه در فضای مجازی، به آن پایبند بود. راستگویی نه تنها اعتبار فرد را حفظ میکند، بلکه به ایجاد محیطی امن و قابل اعتماد در فضای دیجیتال کمک شایانی مینماید. دومین اصل، «تبیّن» و تحقیق و تفحص است. در دنیای امروز که اطلاعات با سرعت سرسامآوری منتشر میشود، قرآن ما را به تأمل و بررسی صحت اخبار قبل از انتشار یا باور آنها دعوت میکند. این اصل در سوره حجرات آیه ۶ به صراحت بیان شده است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِن جَاءَکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا أَن تُصِیبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِینَ» (ای کسانی که ایمان آوردهاید، اگر فاسقی خبری برای شما آورد، پس تحقیق کنید، مبادا ناآگاهانه به قومی آسیب رسانید و سپس از کار خود پشیمان شوید). این آیه، یک فرمان مستقیم برای مبارزه با اخبار کذب، فیکنیوز و شایعات در فضای مجازی است. پیش از بازنشر یک پیام، عکس یا ویدئو، باید از صحت آن اطمینان حاصل کنیم، زیرا هر اطلاعات غلطی که توسط ما منتشر شود، میتواند عواقب جبرانناپذیری برای افراد یا جامعه به دنبال داشته باشد. در واقع، این آیه ستون فقرات سواد رسانهای در دیدگاه قرآنی است. سومین اصل، پرهیز از «غیبت»، «بهتان» و «افترا» است. فضای دیجیتال به دلیل ناشناس بودن نسبی و سهولت در بیان، بستر مناسبی برای غیبت، تهمت زدن و بدگویی از دیگران فراهم میکند. قرآن به شدت این اعمال را محکوم میکند. در سوره حجرات آیه ۱۲ میفرماید: «وَلَا یَغْتَب بَّعْضُکُم بَعْضًا ۚ أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَن یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ» (و بعضی از شما غیبت بعضی دیگر را نکند؛ آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مردهاش را بخورد؟ پس آن را ناخوش دارید). این تشبیه تکاندهنده نشان از قبح این عمل دارد، چه در فضای حقیقی و چه در فضای مجازی. هرگونه انتشار اطلاعات خصوصی، شایعات یا توهین به دیگران، حتی اگر به صورت ناشناس باشد، در نظر قرآن عملی حرام و مخرب است. صداقت در فضای دیجیتال یعنی احترام به حریم خصوصی و آبروی دیگران و پرهیز از هر آنچه که منجر به هتک حرمت یا ناراحتی آنها شود. چهارمین اصل، «قول سدید» یا گفتار استوار و حقمدارانه است. قرآن مؤمنان را به گفتاری محکم، منطقی، و به دور از لغو و بیهودگی دعوت میکند. در سوره احزاب آیه ۷۰ آمده است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَدِیدًا» (ای کسانی که ایمان آوردهاید، از خدا پروا کنید و سخنی استوار [و درست] بگویید). این آیه در فضای دیجیتال به معنای این است که ما باید در نوشتار و گفتار خود، چه در کامنتها، چه در پستها، و چه در پیامهای خصوصی، از کلمات سنجیده و مسئولانه استفاده کنیم. پرهیز از توهین، فحاشی، تحریک به خشونت، و استفاده از زبان تند و بیادبانه، همگی جزء الزامات «قول سدید» در فضای مجازی است. گفتاری که در آن صداقت و احترام به مخاطب نهفته باشد، منجر به تعاملات سازندهتر و فضای مجازی سالمتری خواهد شد. پنجمین اصل، «مسئولیتپذیری» و آگاهی از حساب و کتاب است. قرآن به صراحت بیان میکند که هر کلام و عملی که از ما سر میزند، ثبت شده و در قیامت مورد بازخواست قرار خواهد گرفت. در سوره ق آیه ۱۸ میخوانیم: «مَّا یَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ» (هیچ سخنی نمیگوید مگر اینکه نزد او مراقب آمادهای است). این آگاهی باید در فضای دیجیتال نیز حاکم باشد. بسیاری تصور میکنند که در پشت نقاب ناشناسی یا نام مستعار، میتوانند هر آنچه میخواهند بگویند یا منتشر کنند. اما قرآن به ما یادآوری میکند که خداوند به همه چیز آگاه است و هیچ چیز از او پنهان نمیماند. این مسئولیتپذیری اخلاقی، فرد را به رعایت صداقت، انصاف و ادب در هر تعاملی، حتی اگر با مخاطبی ناشناس باشد، وادار میکند. در واقع، فضای مجازی، دفتر اعمالی باز برای ثبت گفتار و رفتار ماست. ششمین و آخرين اصل، «عدالت» و انصاف است. قرآن همواره مؤمنان را به برقراری عدالت در تمامی شئون زندگی دعوت میکند، حتی اگر علیه خودشان یا نزدیکانشان باشد. در سوره نساء آیه ۱۳۵ آمده است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَى أَنفُسِکُمْ أَوِ الْوَالِدَیْنِ وَالْأَقْرَبِینَ» (ای کسانی که ایمان آوردهاید، پیوسته به عدالت قیام کنید، در حالی که برای خدا گواهی میدهید، هر چند به زیان خودتان یا پدر و مادر و خویشاوندانتان باشد). این اصل به معنای این است که در فضای دیجیتال نیز باید انصاف را رعایت کنیم. در نقد و بررسیها، در قضاوتها، و در مواجهه با نظرات مخالف، باید از هرگونه تعصب، غرضورزی، و بیعدالتی پرهیز کنیم. صداقت در اینجا به معنای ارائه دیدگاهها با انصاف و احترام، و پرهیز از قضاوتهای عجولانه یا تخریبگرانه است. حتی در هنگام مواجهه با اشتباهات دیگران، باید با رویکرد اصلاحی و نه تخریبی عمل کنیم. در مجموع، قرآن کریم با ارائه این اصول اخلاقی بنیادین، یک چارچوب جامع برای رفتار مؤمنانه در هر بستری، از جمله فضای دیجیتال، فراهم میآورد. صداقت در فضای دیجیتال نه تنها به معنای گفتن حقیقت است، بلکه شامل مسئولیتپذیری در قضاوتها، دقت در انتشار اطلاعات، احترام به دیگران، و پرهیز از هرگونه عملی است که به دروغ، فریب، یا آسیب منجر شود. این تعالیم، راهنمای ما برای ساختن یک دنیای مجازی سالمتر، انسانیتر و بر پایه اعتماد و احترام متقابل است، دنیایی که در آن هر کلیک و هر حرف، با آگاهی از نظارت الهی و پیامدهای اخلاقی آن، انجام شود.
آیات مرتبط
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَن تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَىٰ مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ
ای کسانی که ایمان آوردهاید، اگر فاسقی خبری برای شما آورد، پس تحقیق کنید، مبادا ناآگاهانه به قومی آسیب رسانید و سپس از کار خود پشیمان شوید.
حجرات : 6
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَدِيدًا
ای کسانی که ایمان آوردهاید، از خدا پروا کنید و سخنی استوار [و درست] بگویید.
احزاب : 70
مَّا یَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ
هیچ سخنی نمیگوید مگر اینکه نزد او مراقب آمادهای است.
ق : 18
داستانی دلنشین
در گلستان سعدی آمده است که پادشاهی مشهور بود به عدل و انصاف، اما در کشورش خبری دروغین درباره وزیرش شایع شد که او با دشمنان پنهانی همکاری میکند. مردم به سرعت این خبر را، بدون تحقیق، در کوچه و بازار پخش کردند و هر روز بر ابعاد آن افزودند. وزیر بیگناه، در نزد پادشاه مورد سوءظن قرار گرفت و از مقام خود عزل شد. روزی درویشی دانا که از این ظلم آگاه بود، به پادشاه گفت: «ای پادشاه، بدان که دروغ، چون آتش است که اگر شرارهای از آن بر جان مردمی افتد، همه را بسوزاند و خشک و تر را با هم برد. زبانی که خبر بیاساس منتشر میکند، همچون خنجری است که پنهان میزند.» پادشاه با شنیدن این کلمات، به تحقیق پرداخت و حقیقت آشکار شد که وزیر مظلوم بوده است. پادشاه از کردار خویش پشیمان گشت و وزیر را به جایگاهش بازگرداند و به مردم حکم کرد که هرگز خبری را بدون تحقیق منتشر نکنند، که «آنچه از دهان به گوش میرسد، همه راست نباشد؛ و حقیقت، گاه در سکوت نهفته است، نه در بانگ دروغ». این داستان به ما یادآوری میکند که در دنیای پرخبر امروز، هرگز نباید به سادگی هر آنچه را میشنویم یا میبینیم، باور و منتشر کنیم، زیرا کلمات، چه در گفتار و چه در نوشتار، میتوانند زخمهایی عمیقتر از شمشیر بر جان دیگران وارد کنند و مسئولیت آن بر عهده ماست.