پاسخ قرآن
قرآن کریم، به عنوان کلام الهی و راهنمای جامع بشریت، تنها به ارائه آداب و مناسک عبادی نمیپردازد، بلکه چارچوبی کامل برای ساختن جامعهای عادلانه، پرهیزکار، و سرشار از رحمت و همبستگی ارائه میدهد. بخش مهمی از این چارچوب شامل نقد عمیق و صریح رفتارهای مخرب اجتماعی است که کرامت انسانی، هماهنگی اجتماعی و سعادت معنوی را تضعیف میکنند. این انتقاد چندوجهی است و شامل نهیهای مستقیم، توصیفهای زنده از عواقب این اعمال، درسهای تاریخی از امتهای گذشته، و تأکید بر پرورش فضائلی است که درست در مقابل این رفتارهای زیانبار قرار میگیرند. قرآن کریم، این رفتارهای منفی را نه تنها به عنوان گناهان فردی، بلکه به عنوان عوامل اصلی تباهی اجتماعی قلمداد میکند و با هدف ایجاد جامعهای متعالی و سعادتمند، به شدت از آنها انتقاد میکند. یکی از شایعترین رفتارهای مخرب که در قرآن به شدت محکوم شده، ظلم و ستم است. قرآن به صراحت و قاطعیت اعلام میکند که خداوند ظلم را دوست ندارد و از ستمکاران بیزار است. این کتاب مقدس، نسبت به بهرهکشی از ضعیفان، غصب حقوق دیگران، و سوءاستفاده از قدرت هشدار میدهد. آیاتی مانند سوره نحل (آیه ۹۰) به صراحت به عدل، احسان، و بخشش به خویشاوندان فرمان میدهند، در حالی که از فحشا، منکر، و ستم نهی میکنند. این محکومیت شامل تمامی اشکال ظلم میشود، چه اقتصادی، چه اجتماعی، و چه سیاسی. قرآن تأکید میکند که عدالت ستون اصلی یک جامعه سالم است و غیاب آن به فروپاشی اجتماعی و عقوبت الهی منجر میشود. قرآن این ایده را ترویج میکند که حتی اگر علیه خود، والدین یا بستگان فرد باشد، باید برای عدالت استوار ماند (سوره نساء آیه ۱۳۵). داستانهای تاریخی پادشاهان ستمگر و سقوط نهایی آنها، به عنوان هشدارهای قدرتمند عمل میکنند و پیامدهای اجتنابناپذیر ستم را به تصویر میکشند. قرآن معتقد است که سعادت حقیقی، چه در این دنیا و چه در آخرت، بدون رعایت عدالت و انصاف در تمامی روابط و معاملات قابل دستیابی نیست و ستمکاران کسانی هستند که از مسیر حق منحرف شدهاند و خشم الهی را برای خود خریدهاند. مرتبط با ظلم، محکومیت فساد و تباهی در زمین (فساد فی الارض) است. قرآن کریم بارها و بارها به کسانی هشدار میدهد که به دنبال فساد در زمین هستند، صلح را بر هم میزنند، کشاورزی و نسل را نابود میکنند، و باعث تفرقه در میان مردم میشوند. این شامل بهرهکشی اقتصادی، تخریب محیط زیست، و هر عملی است که ثبات جامعه را به هم میزند. سوره بقره (آیه ۲۰۵) به وضوح چنین افرادی را توصیف میکند: «و چون روی برگرداند (و از تو جدا شود یا به حکومت رسد)، در زمین میکوشد تا در آن فساد کند و کِشت و نسل را نابود سازد؛ و خداوند فساد را دوست ندارد.» قرآن، صلح و نظم را نعمتهای الهی میداند که باید حفظ شوند، و اعمال فساد را سرکشی مستقیم در برابر اراده خداوند و خیانت به اعتماد انسانها میشمارد. چنین اعمالی نه تنها خطاهای اجتماعی، بلکه تجاوزات معنوی هستند که منجر به فروپاشی بافت اخلاقی و احساس ناامنی در جامعه میشوند. دیدگاه قرآنی درباره یک جامعه بالنده، جامعهای است که بر اساس صداقت، مسئولیتپذیری و مدیریت صحیح منابع بنا شده و در تضاد شدید با هرج و مرج و تباهی ناشی از فساد است. دروغگویی، ناراستی، و شهادت دروغ (کذب، زور) نیز به شدت مورد انتقاد قرار گرفتهاند. قرآن، راستگویی (صدق) را به عنوان یک فضیلت اساسی ستایش میکند و تمامی اشکال فریب، تقلب، و شهادت دروغ را محکوم میکند. این کتاب بر اهمیت معاملات صادقانه در تجارت، استفاده از وزن و پیمانههای صحیح، و گفتن حقیقت، حتی اگر علیه خود یا منافع فرد باشد، تأکید دارد. سوره حج (آیه ۳۰) به صراحت در مورد «گفتار باطل (قول الزور)» هشدار میدهد. این تأکید بر حقیقت، اساس اعتماد در یک جامعه را تشکیل میدهد که بدون آن روابط اجتماعی از هم میپاشند. جامعهای که بر دروغ بنا شود، نمیتواند پیشرفت کند یا یکپارچگی خود را حفظ کند؛ ناگزیر تحت سنگینی بیاعتمادی و سوءظن فرو میریزد. قرآن میآموزد که صداقت نشانه ایمان حقیقی است و کسانی که به دروغگویی میپردازند، هم به همنوعان خود و هم به پیمان خود با خداوند خیانت میکنند. علاوه بر این، قرآن به بیماریهای اجتماعی مانند غیبت، تهمت، و سخنچینی (نمیمه) میپردازد و آنها را عامل فرسایش پیوندهای اجتماعی میداند. سوره حجرات (آیه ۱۲) به طور مشهور، غیبت را به «خوردن گوشت برادر مردهاش» تشبیه میکند؛ تصویری زنده و نفرتانگیز که برای بازدارندگی از چنین رفتاری طراحی شده است. این اعمال بذر تفرقه میپاشند، اعتماد را از بین میبرند، و منجر به دشمنی میان افراد و گروهها میشوند. قرآن به تحقیق و بررسی اخبار (تبین) قبل از اقدام بر اساس آن، به ویژه هنگامی که از افراد مشکوک میآید، تشویق میکند تا از گسترش اطلاعات نادرست و پیامدهای زیانبار آن جلوگیری شود (سوره حجرات آیه ۶). این کتاب احترام متقابل، حفظ حریم خصوصی، و حسن نیت میان مؤمنان را ستایش میکند و تأکید دارد که برادری حقیقی بر حفظ آبرو و کرامت یکدیگر بنا شده است. آسیب معنوی این اعمال نیز مورد تأکید قرار میگیرد، زیرا آنها مرتکبشونده را از حسناتش محروم کرده و قلب او را با کینهورزی پر میکنند. تکبر و غرور (کبر) نیز به عنوان عواملی مخرب برای شخصیت فردی و هماهنگی اجتماعی مورد نکوهش قرار گرفتهاند. قرآن بارها به انسانها منشأ فروتنانه خود را یادآوری میکند و از راه رفتن با تکبر در زمین هشدار میدهد. سوره لقمان (آیه ۱۸) توصیه میکند: «و روی خود را از مردم [با تکبر] برنگردان و در زمین با خودپسندی راه مرو؛ همانا خداوند هیچ متکبر خودپسندی را دوست ندارد.» تکبر منجر به تحقیر دیگران، عدم پذیرش حقیقت، و در نهایت، انزوا و خشم الهی میشود. این مانعی برای همدلی و همکاری است و تفرقه و درگیری را در جامعه پرورش میدهد. قرآن تکبر را ویژگی شیطان و کسانی میداند که هدایت الهی را رد میکنند و این ویژگی آنها را به انکار عدالت و برخورد با دیگران با تحقیر سوق میدهد. در مقابل، فروتنی به عنوان نشانه بندگی حقیقی و راهی به سوی تعالی معنوی و آرامش جمعی ستوده میشود. قرآن همچنین از اسراف و تبذیر (زیادهروی و ولخرجی) انتقاد میکند و اعتدال و میانه روی (اقتصاد) را ترویج میدهد. این کتاب در مورد هدر دادن منابع، چه ثروت شخصی و چه داراییهای عمومی، هشدار میدهد، زیرا چنین رفتارهایی اغلب از طمع و بیتوجهی به نیازهای دیگران ناشی میشوند. این اعمال به عنوان ناسپاسی در برابر نعمتهای الهی تلقی میشوند و به نابرابریهای اقتصادی و نارضایتی اجتماعی دامن میزنند. اصل اعتدال فراتر از داراییهای مادی به تمام جنبههای زندگی، از جمله گفتار و اعمال، گسترش مییابد. قرآن میآموزد که اگرچه خداوند منابع فراوانی را فراهم کرده است، اما آنها امانتی هستند و سوءاستفاده از آنها منجر به فقر معنوی و مادی، هم برای فرد و هم برای جامعه گستردهتر میشود. در مجموع، قرآن کریم در نقد رفتارهای مخرب اجتماعی تنها به ذکر ممنوعیتها اکتفا نمیکند؛ بلکه دلایل قانعکنندهای برای این فرمانها ارائه میدهد و اغلب رفتارهای منفی اجتماعی را به کمبود تقوی (خداآگاهی) و خروج از راه راست پیوند میزند. پیامدها اغلب در دو قالب ارائه میشوند: تباهی فوری دنیوی و مجازات نهایی الهی در آخرت. برعکس، قرآن فضائلی را برجسته میکند که یک جامعه قوی و اخلاقی را میسازند: عدالت، صداقت، شفقت، فروتنی، سخاوت، صبر، و همکاری متقابل. پیام اصلی این است که این رفتارهای مخرب نه تنها گناهان فردی هستند، بلکه اعمالی هستند که به بافت خود جامعه آسیب میرسانند و مانع از رسیدن آن به پتانسیل کامل خود میشوند. روش قرآن برای اصلاح جامعه، جامع و فراگیر است. این روش با پاکسازی اخلاقی فردی آغاز میشود، با تأکید بر خودآگاهی و توسعه وجدانی قوی که توسط اصول الهی هدایت میشود. این تحول فردی سپس به حوزه اجتماعی منعکس میشود و به جامعهای منجر میگردد که در آن «امر به معروف و نهی از منکر» به یک مسئولیت جمعی تبدیل میشود. این رویکرد فعال تضمین میکند که رفتارهای مضر نه تنها محکوم شوند، بلکه با ترویج رفتار صالحانه به طور فعال مقابله شوند و جامعهای را پرورش دهند که برای صلح، برابری، و تعالی معنوی تلاش میکند. حکمت الهی نهفته در این انتقادات، برای محافظت از قداست زندگی، کرامت فرد، و رفاه جمعی بشریت عمل میکند. پیام قرآن جاودانه است و اصول پایداری را برای رفتار انسانی و حکمرانی اجتماعی ارائه میدهد و پیوسته بشریت را به راه درست و هماهنگی فرا میخواند و در برابر هرگونه انحرافی که به فساد و تباهی اخلاقی منجر شود، هشدار میدهد.
آیات مرتبط
إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَىٰ وَيَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنكَرِ وَالْبَغْيِ ۚ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ
همانا خداوند به عدل و احسان و بخشش به خویشاوندان فرمان میدهد و از فحشا و منکر و ستم نهی میکند. شما را پند میدهد، باشد که متذکر شوید.
نحل : 90
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ ۖ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَب بَّعْضُكُم بَعْضًا ۚ أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَن يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِيمٌ
ای کسانی که ایمان آوردهاید! از بسیاری گمانها بپرهیزید، زیرا پارهای از گمانها گناه است. و هرگز (در کارهای دیگران) تجسس نکنید؛ و بعضی از شما غیبت بعضی دیگر را نکند. آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مردهاش را بخورد؟! پس از آن کراهت دارید. و از خدا پروا کنید، قطعاً خداوند بسیار توبهپذیر و مهربان است.
حجرات : 12
وَإِذَا تَوَلَّىٰ سَعَىٰ فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ ۗ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْفَسَادَ
و چون روی برگرداند (و از تو جدا شود یا به حکومت رسد)، در زمین میکوشد تا در آن فساد کند و کِشت و نسل را نابود سازد؛ و خداوند فساد را دوست ندارد.
بقره : 205
داستانی دلنشین
گویند نوشیروان عادل را وزیری بود دانا و باتقوا. روزی پادشاه از وزیر پرسید: «ای وزیر دانا، چه چیز باعث میشود که کشوری آباد و مردمانش شاد باشند و چه چیز سبب ویرانی و پریشانی میگردد؟» وزیر با احترام پاسخ داد: «ای پادشاه نیکسیرت، آبادانی کشور و آرامش مردمان از عدل و انصاف پادشاه و پرهیز از ظلم و ستم پدید میآید. هرگاه حاکم خود به عدل برخیزد و از رفتارهای مخرب اجتماعی چون ستم، دروغ، و فساد انتقاد کند و بر آن اصرار ورزد، مردمان نیز راه درست را پیش گیرند. اما اگر بیعدالتی و تباهی را رواج دهد یا از آن چشمپوشی کند، دیری نپاید که بنیان مملکت سست شود و آسایش از بین برود. در حقیقت، رفتارهای نیک حاکمان و مردم، چون بذرهای نیکو در زمین میمانند که محصولی از آسایش و برکت میدهند و هرگونه فساد و تباهی، همانند علف هرز است که باغ جامعه را تباه میسازد. از همین رو، قرآن کریم نیز با لحنی صریح و قاطع، رفتارهای مخرب اجتماعی را نکوهش کرده و از آن نهی میفرماید، چرا که اینگونه اعمال، سلامت و سعادت فرد و جامعه را به خطر میاندازند و ریشههای ایمان و اخلاق را میسوزانند. پادشاه از این سخنان نیکو پند گرفت و بر عزم خود برای اجرای عدالت و مبارزه با فساد استوارتر شد و کشورش از این رو، در آسودگی و صلح باقی ماند و نامش در تاریخ به نیکی یاد شد.