چگونه قرآن از تهمت و شایعه‌پراکنی نهی می‌کند؟

قرآن کریم، به عنوان کتاب هدایت الهی، به تفصیل به موضوعات اخلاقی و اجتماعی می‌پردازد و راهنمایی‌های روشنی برای حفظ سلامت و آرامش جامعه ارائه می‌دهد. یکی از موضوعات مهمی که قرآن به شدت از آن نهی کرده و عواقب وخیم آن را گوشزد می‌کند، تهمت و شایعه‌پراکنی است. این دو عمل، ریشه‌های اصلی فساد اجتماعی، ایجاد کینه و دشمنی، و تخریب آبروی افراد محسوب می‌شوند. قرآن با بیان آیات متعدد و با لحنی قاطع، مؤمنان را از افتادن در دام این گناهان بزرگ باز می‌دارد و راهکارهای عملی برای مقابله با آنها ارائه می‌دهد. نهی از تهمت و شایعه‌پراکنی در قرآن از ابعاد مختلفی مورد بررسی قرار گرفته است. اولین و شاید برجسته‌ترین نمونه، ماجرای افک است که در سوره نور به تفصیل بیان شده است. در این سوره، خداوند متعال با لحنی شدید، کسانی را که به نشر اکاذیب و تهمت ناروا علیه همسر پیامبر (ص) پرداختند، مورد سرزنش قرار می‌دهد و عواقب دنیوی و اخروی این عمل را گوشزد می‌کند. آیه ۱۱ سوره نور می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِينَ جَاءُوا بِالْإِفْكِ عُصْبَةٌ مِّنكُمْ ۚ لَا تَحْسَبُوهُ شَرًّا لَّكُم ۖ بَلْ هُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ ۚ لِكُلِّ امْرِئٍ مِّنْهُم مَّا اكْتَسَبَ مِنَ الْإِثْمِ ۚ وَالَّذِي تَوَلَّىٰ كِبْرَهُ مِنْهُمْ لَهُ عَذَابٌ عَظِيمٌ»؛ یعنی «کسانی که آن بهتان بزرگ را با خود آوردند، گروهی از شما بودند؛ آن را برای خود شر مپندارید، بلکه خیری برای شماست؛ هر کس از آنان به اندازه سهم خود از این گناه کسب کرده، و آن کسی که رهبری بخش عمده آن را به عهده گرفت، عذابی بزرگ دارد.» این آیه نشان می‌دهد که شایعه‌پراکنی و بهتان زدن نه تنها گناهی فردی است، بلکه می‌تواند موجب عذاب عظیم الهی شود و حتی در ظاهر، امر خیری برای امتحان مؤمنان باشد. در ادامه همین سوره (آیه ۱۹) می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَن تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ ۚ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ»؛ یعنی «کسانی که دوست دارند زشت‌کاری‌ها در میان مؤمنان شایع شود، برای آنان در دنیا و آخرت عذابی دردناک است؛ و خدا می‌داند و شما نمی‌دانید.» این آیه به وضوح نشان می‌دهد که حتی تمایل به اشاعه زشتی و شایعات، خود گناهی بزرگ محسوب می‌شود و مجازات دنیوی و اخروی دارد. این نشان‌دهنده عمق اهتمام قرآن به حفظ حرمت و آبروی افراد و جلوگیری از اشاعه هرگونه فساد اخلاقی و اجتماعی است. یکی دیگر از راهکارهای قرآنی برای مقابله با شایعه‌پراکنی، تأکید بر لزوم تحقیق و بررسی صحت اخبار است. در سوره حجرات، آیه ۶ خداوند می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَن تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَىٰ مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ»؛ یعنی «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، اگر شخص فاسقی خبری برای شما آورد، تحقیق کنید، مبادا ناآگاهانه به گروهی آسیب برسانید و سپس از کرده خود پشیمان شوید.» این آیه یک قاعده اساسی و طلایی در تعاملات اجتماعی و رسانه‌ای عصر حاضر نیز محسوب می‌شود. قبل از انتشار هر خبر یا شایعه‌ای، مؤمن وظیفه دارد که از صحت آن اطمینان حاصل کند و هرگز بر اساس حدس و گمان یا گفته‌های افراد ناشناس عمل نکند. عمل به این آیه می‌تواند سد محکمی در برابر سیل شایعات و اطلاعات غلط ایجاد کند. علاوه بر این، قرآن به شدت از غیبت و تجسس نیز نهی می‌کند که خود زمینه‌ساز تهمت و شایعه‌پراکنی هستند. در سوره حجرات، آیه ۱۲، خداوند می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ ۖ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَب بَّعْضُكُم بَعْضًا ۚ أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَن يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِيمٌ»؛ یعنی «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از بسیاری از گمان‌ها بپرهیزید، چرا که بعضی از گمان‌ها گناه است؛ و (در امور دیگران) تجسس نکنید، و بعضی از شما دیگری را غیبت نکند. آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد؟ پس آن را ناخوش دارید. و از خدا پروا کنید؛ قطعاً خدا بسیار توبه‌پذیر و مهربان است.» این آیه با یک تشبیه بسیار تکان‌دهنده و رسا، غیبت را به خوردن گوشت برادر مرده تشبیه می‌کند که نهایت تنفر و پلیدی را به ذهن متبادر می‌سازد. غیبت و تجسس، معمولاً پیش‌زمینه‌ای برای شکل‌گیری شایعات و اتهامات ناروا هستند، چرا که فرد با تجسس در امور دیگران به دنبال یافتن عیوبی است که ممکن است آنها را بزرگ‌نمایی کرده و به عنوان شایعه منتشر کند. از این رو، قرآن با نهی از این دو عمل، ریشه شایعه‌پراکنی را از اساس می‌خشکاند. همچنین، قرآن بر اهمیت حفظ زبان و سخن گفتن تنها بر اساس علم و یقین تأکید دارد. در سوره اسراء، آیه ۳۶ می‌فرماید: «وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ ۚ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَٰئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا»؛ یعنی «و از چیزی که به آن علم نداری پیروی نکن، چرا که گوش و چشم و دل، همه مسئول‌اند.» این آیه یک اصل کلی در مورد رفتار اطلاعاتی انسان است. هر گونه سخن گفتن یا قضاوت کردن بدون علم و بدون دلیل موجه، در نزد خداوند مسئولیت‌آور است. این شامل انتشار هرگونه خبر یا شایعه‌ای می‌شود که فرد از صحت آن اطمینان ندارد و صرفاً بر اساس حدس و گمان یا تقلید از دیگران آن را نقل می‌کند. چنین سخنانی می‌توانند به راحتی به تهمت و افترا منجر شوند و زندگی افراد را تباه کنند. به طور خلاصه، قرآن کریم از طریق آیات متعدد و با تأکید بر اصول اخلاقی و اجتماعی، به شکلی جامع و کامل از تهمت و شایعه‌پراکنی نهی می‌کند. این نهی صرفاً یک منع خشک و خالی نیست، بلکه با بیان دلایل منطقی، تشبیهات رسا، و گوشزد کردن عواقب دنیوی و اخروی، اهمیت این موضوع را در ذهن مؤمنان برجسته می‌سازد. تأکید بر تحقیق و تبین، اجتناب از ظن و تجسس، پرهیز از غیبت، و مسئولیت‌پذیری در قبال آنچه بر زبان می‌آید، از جمله مهمترین راهکارهای قرآنی برای ایجاد جامعه‌ای سالم، مبتنی بر اعتماد، احترام متقابل، و دور از هرگونه فساد اخلاقی و اجتماعی است. عمل به این آموزه‌ها نه تنها به حفظ آبروی افراد کمک می‌کند، بلکه زمینه را برای همبستگی اجتماعی و رشد معنوی فردی فراهم می‌آورد.