پاسخ قرآن
در آموزههای غنی و عمیق قرآن کریم، حیا و عفت از جمله والاترین ارزشهای اخلاقی و معنوی محسوب میشوند که برای سعادت فردی و اجتماعی، همواره مورد تأکید قرار گرفتهاند. قرآن، این دو فضیلت را نه تنها به عنوان صفات نیکو، بلکه به عنوان ستونهای اصلی یک جامعه سالم و ایمانی، به مردان و زنان توصیه میکند. حیا، به معنای شرم و آزرم در برابر خداوند و مردم، و بازداشتن نفس از زشتیهاست. عفت نیز به معنای پاکدامنی و خویشتنداری در برابر شهوات و وسوسههای نفسانی است. این دو مفهوم، همچون دو بال پرواز برای رسیدن به قلههای تقوا و کمال انسانی، مکمل یکدیگرند و قرآن با ظرافتی بینظیر به ابعاد مختلف آنها پرداخته است. قرآن کریم، ابتدا به اهمیت غض بصر یا پوشاندن نگاه، برای مردان و زنان اشاره میکند. در سوره نور، آیه ۳۰، به مردان مؤمن دستور داده میشود که چشمان خود را از نگاههای حرام فرو گیرند و دامن خود را حفظ کنند؛ «قُل لِّلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ۚ ذَٰلِكَ أَزْكَىٰ لَهُمْ ۗ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ». این آیه به روشنی بیان میکند که فرو بردن نگاه، عامل پاکی و رشد معنوی است. سپس در آیه ۳۱ همین سوره، خطاب به زنان مؤمن نیز همین توصیه مطرح میشود: «وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا ۖ وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَىٰ جُيُوبِهِنَّ». این آیات نه تنها به حفظ نگاه اشاره دارند، بلکه با تأکید بر حفظ دامن، از پاکدامنی و عدم ورود به روابط نامشروع حمایت میکنند. این نگاه قرآن به حیا و عفت، یک نگاه متوازن و جامع است که هر دو جنس را مخاطب قرار میدهد و مسئولیت حفظ حریمها را به عهده هر دو میگذارد. عفت تنها محدود به پاکدامنی جنسی نیست، بلکه شامل خودداری از هرگونه افراط و گناهی میشود. در سوره اسراء، آیه ۳۲، خداوند به صراحت از نزدیک شدن به زنا نهی میکند: «وَلَا تَقْرَبُوا الزِّنَا ۖ إِنَّهُ كَانَ فَاحِشَةً وَسَاءَ سَبِيلًا». این آیه نه تنها زنا را حرام میداند، بلکه حتی نزدیک شدن به عوامل و مقدمات آن را نیز ممنوع میسازد، چرا که معتقد است مسیر گناه، راهی زشت و نکوهیده است. این نشاندهنده آن است که اسلام برای حفظ حیا و عفت، به پیشگیری اهمیت فراوانی میدهد و راههایی را که میتواند منجر به فساد شود، مسدود میکند. همچنین، قرآن به حیا در گفتار و رفتار نیز توجه ویژهای دارد. در سوره احزاب، آیه ۳۲، به همسران پیامبر و به طور کلی به زنان مؤمن توصیه میشود که در سخن گفتن، کرشمه و ناز به خرج ندهند تا بیماردلان در طمع نیفتند: «فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِي فِي قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلًا مَّعْرُوفًا». این نشان میدهد که حیا و عفت نه تنها در پوشش و نگاه، بلکه در نحوه تعاملات کلامی و اجتماعی نیز باید رعایت شود. این آموزه بسیار مهم است؛ زیرا گفتار نامناسب میتواند دریچهای به سوی فساد اخلاقی باشد. در مقابل، گفتار پسندیده و محترمانه، به حفظ کرامت فرد و جامعه کمک میکند. یکی از مصادیق زیبای حیا در قرآن، ماجرای دختران شعیب (علیهالسلام) است که در سوره قصص، آیه ۲۵، ذکر شده است. وقتی یکی از دختران شعیب برای دعوت موسی (علیهالسلام) نزد او میآید، قرآن او را با صفت «تمشي على استحياء» (با شرم و حیا راه میرفت) توصیف میکند. این توصیف، نشاندهنده ارزش و جایگاه حیا به عنوان یک صفت بارز و ستوده برای زنان است. حیا در اینجا نه به معنای ضعف یا انزوا، بلکه به معنای متانت، وقار و حفظ کرامت نفس در مواجهه با نامحرم است. این آیه، تصویری زیبا از یک زن با فضیلت قرآنی ارائه میدهد که در عین انجام وظیفه، وقار و حیا را حفظ میکند. همچنین، قرآن در توصیف همسران شایسته برای مؤمنان، بر صفت عفت و پاکدامنی تأکید میکند. در سوره نساء، آیه ۲۵، به مردان اجازه داده میشود با زنان آزاده و پاکدامن ازدواج کنند، حتی اگر کنیز باشند، به شرطی که «محصنات» باشند، یعنی پاکدامن و عفیف. این نشان میدهد که عفت، یکی از معیارهای اصلی برای انتخاب همسر و تشکیل خانوادهای بر پایه ارزشهای الهی است. قرآن بر این باور است که جامعهای که اساس آن بر خانوادههای پاک و عفیف بنا شده باشد، جامعهای سالمتر و بالندهتر خواهد بود. در مجموع، توصیههای قرآن درباره حیا و عفت، یک طرح جامع برای ساختار فردی و اجتماعی است. این فضایل، به انسان کمک میکنند تا از نفس اماره و وسوسههای شیطانی در امان بماند و زندگیای سرشار از آرامش و کرامت داشته باشد. حیا و عفت، تنها محدودیت نیستند، بلکه محافظانی هستند که انسان را از سقوط به ورطه گناهان و آسیبهای روحی و جسمی باز میدارند. این آموزهها باعث میشوند افراد جامعه با احترام متقابل با یکدیگر رفتار کنند و محیطی امن و سالم برای رشد معنوی و اخلاقی فراهم آید. قرآن از ما میخواهد که در تمام جنبههای زندگی، از نگاه و گفتار گرفته تا پوشش و رفتار، حیا و عفت را سرلوحه کار خود قرار دهیم تا هم دنیا و هم آخرت خود را آباد کنیم. این دستورات نه برای سختگیری، بلکه برای ارتقاء انسان به مقامی والا و شایسته خلیفه اللهی است.
آیات مرتبط
قُل لِّلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ۚ ذَٰلِكَ أَزْكَىٰ لَهُمْ ۗ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ
به مردان مؤمن بگو: چشمان خود را [از نگاه به نامحرم] فرو گیرند و دامنهای خود را [از گناه] حفظ کنند. این برای آنان پاکیزهتر است. یقیناً خداوند از آنچه میکنند آگاه است.
نور : 30
وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا ۖ وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَىٰ جُيُوبِهِنَّ
و به زنان با ایمان بگو: چشمان خود را [از نگاه هوسآلود] فرو بندند و دامنهای خود را [از گناه] حفظ کنند و زینتهای خود را آشکار نکنند، مگر آنچه از آن [به طور طبیعی] ظاهر است؛ و روسریهای خود را بر گریبانهایشان بیندازند.
نور : 31
وَلَا تَقْرَبُوا الزِّنَا ۖ إِنَّهُ كَانَ فَاحِشَةً وَسَاءَ سَبِيلًا
و به زنا نزدیک نشوید، چرا که آن کاری زشت و راهی بد است.
اسراء : 32
داستانی دلنشین
آوردهاند که روزی شیخ سعدی در گلستان حکایت میکرد که: «یکی را از بزرگان، دختری بود بسیار زیبا و باحیا و صاحب عفت. خواستگاری آمد از مردی نامدار و از خاندان نیکو. پدر که خود مردی با حکمت بود، دختر را گفت: ای دختر، این مرد به ظاهر نیکو و با نام و نشان است، اما از سیرت او چه دانی؟ دختر در جواب گفت: ای پدر، اگر سیرت و خصال نیکو در من باشد، هر که مرا به ازدواج خواهد، جز راه عفت نپوید و هر که با حیا باشد، از غیرت خویشتن آبرو حفظ کند.» سعدی از این حکایت نتیجه میگیرد که حیا و عفت از درون نشأت میگیرد و نگهبان آدمی از زشتیهاست و باعث میشود که انسان، راه درست را بشناسد و بر آن استوار بماند، حتی اگر دیگران او را نبینند.