چگونه با کسانی که ایمان ندارند همدل باشیم؟

قرآن کریم، به عنوان راهنمای الهی برای بشریت، چارچوبی جامع برای تعامل با همه مردم، از جمله کسانی که ایمان اسلامی ندارند، ارائه می‌دهد. مفهوم همدلی، که شامل درک و سهیم شدن در احساسات دیگری است، در این آموزه‌های قرآنی نه تنها به عنوان یک ادب اجتماعی، بلکه به عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از شخصیت مؤمنانه، عمیقاً ریشه دارد. همدلی با کسانی که ایمان ندارند، از منظر اسلامی، بر چندین اصل اساسی بنا شده است: کرامت جهانی انسانی، احترام به انتخاب فردی در مسائل اعتقادی، لزوم اجرای عدالت، و ترویج صلح و رفتار نیکو در جامعه. اولاً، قرآن اصلی بنیادین از کرامت جهانی انسانی را بنا می‌نهد. خداوند در سوره اسراء (۱۷:۷۰) می‌فرماید: «وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ»؛ «و به راستی فرزندان آدم را گرامی داشتیم.» این آیه تأکید می‌کند که هر انسان، صرف نظر از باورها، نژاد یا پیشینه‌اش، ذاتاً توسط خالق خود گرامی داشته شده است. این اعطای الهی کرامت، زیربنای تعامل همدلانه است. هنگامی که یک مسلمان با فردی غیرمسلمان روبرو می‌شود، وظیفه دارد این کرامت مشترک انسانی را به رسمیت بشناسد و حس مشترکی از زمینه‌های مشترک و احترام متقابل را پرورش دهد. این دیدگاه از تفاوت‌های الهیاتی فراتر می‌رود و امکان ارتباطی مبتنی بر انسانیت مشترک را فراهم می‌کند، نه باورهای تفرقه‌انگیز. همدلی در این بستر، به معنای تأیید ارزش ذاتی آن‌ها و رفتار با آن‌ها با احترامی است که شایسته هر آفریده گرامی خداوند است. این امر تشویق می‌کند که فراتر از عدم ایمان آن‌ها نگاه کنیم و انسان را با کشمکش‌ها، امیدها و تجربیات خاص خودش ببینیم، و به جای قضاوت، شفقت را پرورش دهیم. ثانیاً، قرآن به صراحت اصل «اجباری در دین نیست» را بیان می‌کند. در سوره بقره (۲:۲۵۶)، خداوند اعلام می‌دارد: «لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ ۖ قَد تَّبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ»؛ «در پذیرش دین هیچ اجباری نیست؛ راه هدایت از گمراهی به روشنی بیان شده است.» این آیه برای درک همدلی نسبت به غیرمسلمانان حیاتی است. این آیه تحمیل اجباری اسلام بر کسی را منع می‌کند و تأکید دارد که ایمان باید از طریق اقناع و اراده آزاد حاصل شود. بنابراین، همدلی واقعی مستلزم احترام به خودمختاری فرد در مسیر معنوی اوست. به این معناست که عدم ایمان آن‌ها انتخابی است که کرده‌اند، و در حالی که یک مسلمان ممکن است خواهان هدایت آن‌ها باشد، این تمایل هرگز نباید به اجبار، آزار یا محکومیت تبدیل شود. در عوض، همدلی خود را به صورت صبر، درک و تمایل به شرکت در گفت‌وگوی محترمانه نشان می‌دهد، با توکل بر اینکه هدایت نهایی تنها از جانب خداوند است. این رویکرد محیطی از صلح و تفاهم را پرورش می‌دهد، جایی که تفاوت‌ها می‌توانند بدون ایجاد خصومت یا ظلم وجود داشته باشند. این امر ایده اینکه نقش انسان تنها رساندن پیام با وضوح و نمونه خوب است، نه تحمیل باور، را تقویت می‌کند. ثالثاً، قرآن بر عدالت و انصاف در همه معاملات، بدون تبعیض بر اساس دین، تأکید فراوانی دارد. سوره مائده (۵:۸) به مؤمنان دستور می‌دهد: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ ۖ وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَىٰ أَلَّا تَعْدِلُوا ۚ اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَىٰ ۖ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ»؛ «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، برای خدا قیام‌کنندگان و گواهان به عدل باشید و دشمنی گروهی شما را به بی‌عدالتی وادار نکند. عدالت کنید که آن به تقوا نزدیک‌تر است؛ و از خدا پروا کنید، قطعاً خدا به آنچه می‌کنید آگاه است.» این اصل عدالت بی‌قید و شرط، شامل تعاملات با غیرمسلمانان نیز می‌شود. همدلی در اینجا به معنای اطمینان از رعایت حقوق آن‌ها، رفتار عادلانه با آن‌ها در امور حقوقی، اجتماعی و اقتصادی، و عدم تأثیر هیچ گونه پیش‌داوری بر رفتار فرد نسبت به آن‌هاست. یک مسلمان نمی‌تواند به صرف اینکه فردی هم‌کیش او نیست، از عدالت در حق او خودداری کند. در واقع، نشان دادن عدالت و انصاف نمونه‌ای می‌تواند شکل قدرتمندی از انتقال زیبایی و جهان‌شمولی اصول اسلامی باشد که بالقوه تفاهم و ارتباط بیشتری را پرورش می‌دهد. شاید یکی از مستقیم‌ترین آیات مربوط به تعامل همدلانه با غیرمسلمانان غیرمتخاصم در سوره ممتحنه (۶۰:۸) یافت شود: «لَّا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُم مِّن دِيَارِكُمْ أَن تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ»؛ «خداوند شما را از کسانی که به خاطر دین با شما نجنگیده‌اند و شما را از خانه‌هایتان بیرون نکرده‌اند، باز نمی‌دارد که با آن‌ها نیکی کنید و با آن‌ها به عدالت رفتار نمایید؛ به راستی خدا عدالت‌پیشگان را دوست دارد.» این آیه صراحتاً «بِرّ» (نیکوکاری، مهربانی، احسان) و «قِسط» (عدالت، انصاف) را نسبت به غیرمسلمانانی که دشمنی نمی‌ورزند یا ستم نمی‌کنند، مجاز و حتی تشویق می‌کند. «بِرّ» سطح عمیقی از رفتار نیکو، شفقت و مراقبت را در بر می‌گیرد که منعکس‌کننده همدلی واقعی است. این شامل اعمال خیر، همسایگی خوب، ارائه کمک در مواقع نیاز، و به طور کلی نشان دادن اخلاق نیکو است. این آیه تمایز واضحی بین ستیزه‌جویان و کسانی که صرفاً باورهای متفاوتی دارند، ایجاد می‌کند و راه را برای همزیستی مسالمت‌آمیز و روابط انسانی مثبت می‌گشاید. علاوه بر این، قرآن به مؤمنان چگونگی دعوت مؤثر و همدلانه دیگران به راه خدا را آموزش می‌دهد. سوره نحل (۱۶:۱۲۵) می‌فرماید: «ادْعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ ۖ وَجَادِلْهُم بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ»؛ «(مردم را) با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت فراخوان؛ و با آنان به نیکوترین شیوه مجادله کن.» همدلی در دعوت (دعوت به اسلام) به معنای درک وضعیت فکری و عاطفی فرد دیگر، پیشینه او، و میزان پذیرش احتمالی اوست. این به معنای نزدیک شدن به آن‌ها با مهربانی، صبر و استدلال‌های قانع‌کننده است که به محترمانه‌ترین شیوه ارائه می‌شوند. این شامل گوش دادن فعال، تلاش برای درک شک و تردیدها یا سوءتفاهم‌های آن‌ها، به جای صرفاً موعظه کردن است. یک رویکرد همدلانه تشخیص می‌دهد که مردم از تجربیات مختلفی می‌آیند و ممکن است سؤالات یا نگرانی‌های معتبری داشته باشند که باید با صبر و مهربانی به آن‌ها پاسخ داده شود، نه با بی‌اعتنایی یا تکبر. نهایتاً، قرآن شکلی از همدلی حمایتی را نیز آموزش می‌دهد، با منع مؤمنان از توهین به خدایان یا باورهای دیگران، زیرا این کار می‌تواند منجر به توهین متقابل و خصومت شود. در سوره انعام (۶:۱۰۸)، خداوند هشدار می‌دهد: «وَلَا تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ فَيَسُبُّوا اللَّهَ عَدْوًا بِغَيْرِ عِلْمٍ ۗ كَذَٰلِكَ زَيَّنَّا لِكُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلَىٰ رَبِّهِم مَّرْجِعُهُمْ فَيُنَبِّئُهُم بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ»؛ «و کسانی را که غیر از خدا را می‌خوانند، دشنام ندهید تا مبادا آنان نیز از روی ستم و نادانی، خدا را دشنام دهند. این گونه برای هر امتی عملشان را آراستیم. سپس بازگشتشان به سوی پروردگارشان است و او آنان را به آنچه انجام می‌دادند، آگاه خواهد ساخت.» این فرمان عمیقاً همدلانه است. این از مشارکت مؤمن در اعمالی که بی‌جهت به غیرمسلمانان توهین یا آن‌ها را آزار می‌دهد، جلوگیری می‌کند، در نتیجه راه‌های تفاهم و گفت‌وگو را نمی‌بندد. این فرمان تشخیص می‌دهد که مردم به باورهای خود عمیقاً پایبند هستند، و توهین به آن‌ها فقط خصومت ایجاد می‌کند و هرگونه تعامل مثبت یا ارتباط همدلانه در آینده را ناممکن می‌سازد. در عوض، این فرمان فاصله محترمانه از اعمال آن‌ها را ترویج می‌کند در حالی که روابط خوب را در سطح انسانی حفظ می‌کند. در نتیجه، همدلی نسبت به غیرمسلمانان در اسلام، مفهومی چندوجهی است که در آموزه‌های عمیق قرآنی ریشه دارد. این مفهوم نیازمند به رسمیت شناختن کرامت مشترک انسانی، احترام به آزادی اعتقادی، تعهد بی‌قید و شرط به عدالت، مهربانی فعالانه نسبت به افراد غیرمتخاصم، حکمت در ارتباطات، و پرهیز از رفتارهای تحریک‌آمیز است. این همدلی، نه تنها به عنوان یک استراتژی برای دعوت، بلکه به عنوان یک ویژگی ذاتی از یک مؤمن واقعی، شامل گسترش شفقت، درک و رفتار منصفانه است. این رویکرد همزیستی مسالمت‌آمیز را تقویت می‌کند، شکاف‌ها را پر می‌کند و در نهایت رحمت و عدالتی جهانی را که از ارکان ایمان اسلامی هستند، منعکس می‌سازد. این از طریق تجسم این اصول است که یک مسلمان واقعاً همدلی می‌کند و زیبایی و جهان‌شمولی پیام اسلام را به تمام بشریت نشان می‌دهد.