پاسخ قرآن
در دنیای امروز که سرعت انتقال اطلاعات سرسامآور است و شبکههای اجتماعی حکم محکمههای عمومی را پیدا کردهاند، مفهوم «فرهنگ لغزشهای سریع» یا «کنسل کالچر» به پدیدهای رایج تبدیل شده است. در این فضا، یک فرد یا سازمان ممکن است به سرعت و به دلیل خطایی (چه واقعی و چه درکشده)، مورد حمله و بایکوت عمومی قرار گیرد و در چشم برهم زدنی اعتبار، شغل، یا حتی زندگیاش دستخوش تخریب شود. در چنین محیطی، سوالی اساسی مطرح میشود: چگونه میتوانیم اصول مهربانی، عدالت و شفقت را که در آموزههای دینی ما ریشه دارند، حفظ کنیم و خودمان در ورطه قضاوتهای شتابزده و بیرحمانه نیفتیم؟ قرآن کریم، اگرچه مستقیماً به «فرهنگ لغزشهای سریع» اشاره نمیکند، اما رهنمودهای جامعی برای تعاملات انسانی، گفتار، قضاوت و واکنش در برابر خطاهای دیگران ارائه میدهد که چراغ راه ما در این پیچیدگیهای مدرن است. این آموزهها نه تنها ما را به مهربانی و شفقت دعوت میکنند، بلکه بر ضرورت عدل، تحقیق و دوری از گمان بد نیز تأکید میورزند. عمل به این اصول، نه تنها به ما کمک میکند در برابر این فرهنگ مخرب مقاومت کنیم، بلکه خودمان نیز به عنصری سازنده در جامعه تبدیل شویم. یکی از مهمترین اصولی که قرآن بر آن تأکید دارد، «تثبت و تبین» یا همان تحقیق و بررسی است. در سوره حجرات، آیه 6 میخوانیم: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ جَاءَکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا أَنْ تُصِیبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِینَ؛ ای کسانی که ایمان آوردهاید، اگر شخص فاسقی خبری برای شما آورد، تحقیق کنید، مبادا از روی ناآگاهی به قومی آسیب برسانید و سپس از کرده خود پشیمان شوید.» این آیه یک اصل طلایی را مطرح میکند: قبل از پذیرش هر خبر یا قضاوتی، به ویژه در مورد دیگران، باید صحت و سقم آن را بررسی کرد. در عصر «فرهنگ لغزشهای سریع» که اطلاعات به سرعت ویروسی میشوند و اغلب بدون تأیید پخش میگردند، این هشدار قرآنی بیش از پیش اهمیت مییابد. عدم تحقیق میتواند به تخریب بیدلیل آبروی افراد و ایجاد فضایی از بیاعتمادی و خصومت منجر شود. مهربانی واقعی در اینجا، به معنای پرهیز از شتاب در قضاوت و دادن فرصت به دیگران برای توضیح و دفاع از خود است. اصل دوم، «عفو و گذشت» و «مهربانی و شفقت» است. قرآن بارها مؤمنان را به مهربانی، بخشش و چشمپوشی از خطاهای دیگران تشویق میکند. در سوره آل عمران، آیه 134، خداوند ستایش میکند کسانی را که «وَلْیَعْفُوا وَلْیَصْفَحُوا؛ ...و باید ببخشند و درگذرند.» همچنین در سوره اعراف، آیه 199، میفرماید: «خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ؛ با عفو و مدارا رفتار کن، به کار شایسته فرمان ده و از جاهلان روی بگردان.» این آیات به ما میآموزند که حتی در مواجهه با ناآگاهی یا خطاهای دیگران، بهترین رویکرد، عفو و مهربانی است. این به معنای بیتفاوتی نسبت به ظلم نیست، بلکه به معنای انتخاب راهی است که قلبها را به هم نزدیک کند و فرصت اصلاح را فراهم آورد. در برابر موج خشم و طرد در «فرهنگ لغزشهای سریع»، مهربانی قرآنی راهی برای بازسازی و ترمیم روابط انسانی است، نه نابودی کامل آن. علاوه بر این، «عدالت و انصاف» نیز از ارکان اصلی آموزههای قرآنی است. در سوره مائده، آیه 8 میخوانیم: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامِینَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ وَلَا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَىٰ أَلَّا تَعْدِلُوا ۚ اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَىٰ؛ ای کسانی که ایمان آوردهاید، برای خدا قیام کنید و به عدالت شهادت دهید؛ و هرگز دشمنی با گروهی شما را به بیعدالتی وادار نکند؛ عدالت ورزید که آن به تقوا نزدیکتر است.» این آیه بسیار مهم است، زیرا به ما یادآوری میکند که حتی اگر نسبت به کسی کینه یا ناراحتی داریم، نباید ما را از رعایت عدل و انصاف بازدارد. در «فرهنگ لغزشهای سریع»، اغلب دیده میشود که افراد بدون در نظر گرفتن تمام جوانب، با احساسات و کینه شخصی به قضاوت مینشینند. اسلام ما را به عدالت و در نظر گرفتن تمام ابعاد یک ماجرا دعوت میکند، حتی اگر طرف مقابل را دوست نداشته باشیم یا با او مخالف باشیم. مهربان ماندن در اینجا به معنای پذیرش این حقیقت است که هر فردی حق دارد با انصاف مورد قضاوت قرار گیرد، و هر اشتباهی باید به اندازه خود مورد واکنش قرار گیرد، نه بیشتر. نهایتاً، قرآن به شدت از «غیبت، تهمت و سوءظن» نهی میکند. در سوره حجرات، آیه 12 آمده است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ ۖ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا یَغْتَب بَعْضُکُمْ بَعْضًا؛ ای کسانی که ایمان آوردهاید، از بسیاری از گمانها بپرهیزید، چرا که پارهای از گمانها گناه است؛ و تجسس نکنید و بعضی از شما غیبت بعضی دیگر را نکند.» این آیه مستقیماً به ماهیت بسیاری از حملات در «فرهنگ لغزشهای سریع» میپردازد. این فرهنگ اغلب بر پایه گمانهای بد، تجسس در زندگی خصوصی افراد و غیبت و نشر اطلاعات منفی استوار است. مهربان ماندن در این فضا یعنی پرهیز از شرکت در چنین فعالیتهایی و خودداری از ریختن آبروی دیگران. اگر خطایی صورت گرفته است، راهکار اسلامی دعوت به اصلاح و نصیحت محرمانه است، نه آبروریزی عمومی که منجر به نابودی فرد شود. همچنین، اسلام همواره راه توبه و بازگشت را باز میداند و به جامعه توصیه میکند که فرصت جبران را به افراد بدهد، نه اینکه یک خطا را به عنوان برچسبی ابدی بر پیشانی کسی بزند و او را از جامعه طرد کند. در نهایت، مهربانی واقعی در این فرهنگ، در گرو رفتار مسئولانه، آگاهانه و دلسوزانه است؛ رفتاری که در آن هر فردی با احترام، انصاف و شفقت مورد بررسی قرار گیرد و فرصت اصلاح و رشد داشته باشد، همانگونه که خداوند مهربانترین است و همواره راه بازگشت را برای بندگانش باز میگذارد. به طور خلاصه، برای مهربان ماندن در فرهنگ لغزشهای سریع، باید به آموزههای قرآنی پایبند بود: قبل از هر قضاوتی تحقیق کنیم، با مهربانی و بخشش رفتار کنیم، عدالت و انصاف را رعایت کنیم و از غیبت و تهمت بپرهیزیم. این اصول نه تنها ما را از مشارکت در آسیب رساندن به دیگران باز میدارد، بلکه به ما کمک میکند تا خودمان نیز آرامش و انسجام درونی خود را حفظ کنیم و به جای گسترش کینه، بذر صلح و رحمت بکاریم. در نهایت، با این رویکرد است که میتوانیم هم مهربانی خود را حفظ کنیم و هم به بهبود فضای عمومی کمک کنیم، فضایی که در آن احترام متقابل و فرصت برای رشد و اصلاح فراهم باشد، نه تخریب و طرد بیپایان.
آیات مرتبط
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَىٰ مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ
ای کسانی که ایمان آوردهاید، اگر فاسقی خبری برای شما آورد، تحقیق کنید، مبادا از روی ناآگاهی به قومی آسیب برسانید و سپس از کرده خود پشیمان شوید.
حجرات : 6
الَّذِينَ يُنفِقُونَ فِي السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَالْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ ۗ وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ
همانان که در فراخی و تنگی انفاق میکنند، و خشم خود را فرو میبرند، و از [خطاهای] مردم درمیگذرند؛ و خدا نیکوکاران را دوست دارد.
آل عمران : 134
خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ
با عفو و مدارا رفتار کن، و به کار شایسته فرمان ده، و از جاهلان روی بگردان.
اعراف : 199
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَىٰ أَلَّا تَعْدِلُوا ۚ اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَىٰ ۖ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ
ای کسانی که ایمان آوردهاید، برای خدا قیام کنید و به عدالت شهادت دهید؛ و هرگز دشمنی با گروهی شما را به بیعدالتی وادار نکند؛ عدالت ورزید که آن به تقوا نزدیکتر است؛ و از خدا پروا کنید؛ قطعاً خدا به آنچه انجام میدهید آگاه است.
مائده : 8
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ ۖ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَب بَّعْضُكُم بَعْضًا ۚ أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَن يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِيمٌ
ای کسانی که ایمان آوردهاید، از بسیاری از گمانها بپرهیزید، چرا که پارهای از گمانها گناه است؛ و تجسس نکنید و بعضی از شما غیبت بعضی دیگر را نکند. آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مردهاش را بخورد؟ پس آن را ناخوش دارید. و از خدا پروا کنید؛ قطعاً خدا بسیار توبهپذیر و مهربان است.
حجرات : 12
داستانی دلنشین
گویند روزی در شهر بغداد، مردی دانشمند و نیکخو به ناحق مورد تهمت و بدگویی جماعتی قرار گرفت. زبانهای تند و تیز، او را به سرعت در میان مردم بدنام کردند، گویی هرگز خیری از او سر نزده بود. دوستانش او را تنها گذاشتند و اهل شهر، گویی به یکباره از او روگرداندند. دانشمند، به جای خشم و مقابله به مثل، سکوت کرد و جز نیکی و ملایمت با مردم سخنی نگفت. او همچنان به نیازمندان یاری میرساند و به هر کس که با او با درشتی سخن میگفت، با نرمی پاسخ میداد. مدتی گذشت. کسانی که ابتدا او را بیمحابا مورد حمله قرار داده بودند، آرام آرام به اشتباه خود پی بردند. آنان دیدند که هرچه بیشتر تهمت میزنند، دانشمند جز مهربانی و بزرگواری از خود نشان نمیدهد. سرانجام، یکی از آنان که در بدگویی پیشرو بود، نزد دانشمند آمد و از او پوزش خواست. دانشمند با لبخندی مهربان گفت: 'من کینه هیچ کس را به دل ندارم. از خدای میخواهم که شما را نیز ببخشد، زیرا نادانی است که دلها را تیره میکند و زبانها را به گناه میاندازد. در این راه، جز مهربانی و صبر، علاجی نیست.' اینگونه بود که دانشمند نه تنها از قید بدگویی رها شد، بلکه دلهای بسیاری را نیز با صبر و مهربانی خویش به راه راست آورد.