پاسخ قرآن
توکل بر خداوند متعال در تصمیمگیریهای مهم زندگی، یکی از بنیادیترین و آرامشبخشترین مفاهیم در آموزههای اسلامی است. این تنها یک اعتقاد قلبی نیست، بلکه شامل مجموعهای از اعمال و رویههای عملی است که انسان را در مسیر تصمیمگیری یاری میکند و در نهایت، به او اطمینان خاطر و آرامش میبخشد. توکل به معنای کنار گذاشتن تلاش و تدبیر نیست، بلکه به معنای آن است که پس از به کار بستن تمام توان و ظرفیتهای فکری و عملی خود، نتیجه نهایی را به مشیت و حکمت الهی بسپاریم. قرآن کریم بارها بر اهمیت توکل تأکید کرده و آن را راهی برای رسیدن به موفقیت و آرامش در برابر ناملایمات زندگی معرفی کرده است. اولین گام در توکل بر خدا، شناخت صحیح مفهوم آن است. بسیاری تصور میکنند توکل به معنای دست کشیدن از کار و انتظار معجزه است، در حالی که کاملاً برعکس است. توکل حقیقی، شامل سه مرحله اساسی است: اول، اندیشیدن و برنامهریزی دقیق و استفاده از عقل و منطق برای بررسی تمامی جوانب تصمیم؛ دوم، مشورت با افراد دانا و باتجربه (شورا)؛ و سوم، انجام استخاره و طلب خیر از خداوند. پس از طی این مراحل و به کارگیری تمامی امکانات مادی و معنوی، انسان قلب خود را به خدا میسپارد و میداند که خیر و مصلحت او در هر چه خداوند برایش مقدر کند، نهفته است. در واقع، توکل، نقطه اوج تلاش و امید است، نه سرآغاز انفعال و سستی. یکی از کلیدهای اصلی توکل در قرآن، مفهوم «أخذ بالأسباب» یا به کارگیری وسایل است. خداوند متعال از ما میخواهد که برای رسیدن به اهدافمان، از تمام امکانات و تواناییهایمان بهره بگیریم و تلاش خود را به کار بندیم. این تلاش شامل تحقیق، مشورت، برنامهریزی، و حتی آزمون و خطا است. برای مثال، اگر کسی قصد مهاجرت یا شروع کسب و کاری جدید را دارد، لازم است درباره قوانین، بازار کار، هزینهها و فرصتها به دقت تحقیق کند، با افراد متخصص مشورت نماید و سپس با توکل بر خدا، اقدام کند. این یعنی توکل باید پس از بذل جهد و تلاش حداکثری صورت گیرد، نه قبل از آن. قرآن کریم در آیه ۱۵۹ سوره آل عمران میفرماید: "فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ" یعنی "پس چون تصمیم گرفتی، بر خدا توکل کن؛ زیرا خدا توکلکنندگان را دوست دارد." این آیه به وضوح نشان میدهد که توکل باید پس از «عزم» و تصمیمگیری قاطع و مبتنی بر بررسیهای لازم باشد. مرحله بعدی، اهمیت مشورت (شورا) است. قرآن در همین آیه (آل عمران ۱۵۹) پیش از فرمان به توکل، به مشورت نیز توصیه میکند: "وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ" یعنی "و با آنان در کار مشورت کن." مشورت با افراد دانا، باتجربه، و خیرخواه، دیدگاههای جدیدی را پیش روی انسان میگشاید و او را از اشتباهات احتمالی باز میدارد. این امر به ویژه در تصمیمگیریهای بزرگ که تبعات گستردهای دارند، حیاتی است. مشورت به انسان کمک میکند تا زوایای پنهان مسئله را ببیند و با درایت بیشتری عمل کند. پس از مشورت و بررسیهای لازم، نوبت به استخاره میرسد. استخاره، به معنای طلب خیر از خداوند است. این بدان معنا نیست که انسان تصمیمگیری را به یک سری اعداد یا حدس و گمان بسپارد، بلکه استخاره دعایی است که در آن از خداوند میخواهیم که اگر این تصمیم به خیر و صلاح ما در دنیا و آخرت است، آن را برای ما آسان کند و موانع را برطرف سازد، و اگر شر است، آن را از ما دور گرداند و دل ما را از آن منصرف کند. آرامشی که پس از استخاره در قلب انسان ایجاد میشود و تمایل او به یکی از دو جهت، میتواند نشانه الهی باشد، اما مهمتر از آن، اعتماد به این است که خداوند بهترین مسیر را برای بنده خود رقم خواهد زد. در نهایت، مهمترین بخش توکل، پذیرش نتیجه است. گاهی اوقات، با وجود تمام تلاشها و توکلها، نتیجه آن چیزی نیست که ما انتظار داریم. در این مرحله، ایمان و توکل واقعی نمایان میشود. مؤمن حقیقی میداند که مشیت الهی بر همه چیز احاطه دارد و چه بسا خیری در آنچه برایش اتفاق نیفتاده، باشد و شری در آنچه آرزویش را داشته است. پذیرش قضا و قدر الهی و تسلیم در برابر حکمت او، نه تنها آرامش درونی را به ارمغان میآورد، بلکه انسان را برای مقابله با چالشهای آینده نیز قویتر میسازد. خداوند در سوره طلاق، آیه ۳ میفرماید: "وَمَن يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ ۚ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ ۚ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْرًا" یعنی "و هر کس بر خدا توکل کند، او برایش کافی است؛ خداوند کار خود را به انجام میرساند؛ به یقین خداوند برای هر چیزی اندازهای قرار داده است." این آیه تضمینی الهی برای کفایت خداوند در امور کسانی است که به او توکل میکنند. این توکل، همراه با صبر و نماز که در سوره بقره آیه ۱۵۳ به آن اشاره شده، ستونهای اصلی آرامش و استقامت در مسیر زندگی هستند. با این رویکرد جامع، توکل نه تنها باری از دوش انسان برمیدارد، بلکه به او قدرت و بصیرتی میدهد تا در مسیر زندگی، با تکیه بر خالق هستی، گامهای محکم و با اطمینانی بردارد.
آیات مرتبط
فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُمْ ۖ وَلَوْ كُنتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ ۖ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ ۖ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ
پس به واسطه رحمتی از جانب خدا، نرمخو شدی برای آنان؛ و اگر تُندخو و سختدل بودی، قطعاً از اطرافت پراکنده میشدند. پس آنان را ببخش و برایشان آمرزش بطلب و در کار با آنان مشورت کن؛ و چون تصمیم گرفتی، بر خدا توکل کن؛ زیرا خدا توکلکنندگان را دوست دارد.
آل عمران : 159
وَمَن يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ ۚ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ ۚ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْرًا
و هر کس بر خدا توکل کند، او برایش کافی است؛ خداوند کار خود را به انجام میرساند؛ به یقین خداوند برای هر چیزی اندازهای قرار داده است.
طلاق : 3
يَاأَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ ۚ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ
ای کسانی که ایمان آوردهاید، از صبر و نماز یاری جویید؛ قطعاً خدا با صابران است.
بقره : 153
داستانی دلنشین
آوردهاند که در زمانهای قدیم، تاجری بود که میخواست سفری طولانی برای تجارت آغاز کند. او در دوراهی بزرگی قرار گرفته بود که کدام مسیر را انتخاب کند؛ آیا راه پرخطر اما پر منفعت را برگزیند یا راه امنتر اما با سود کمتر؟ شبها خوابش نمیبرد و روزها در فکر و مشورت بود. دوستان و اهل فن هر یک نظری میدادند و او بیشتر سردرگم میشد. تا اینکه نزد پیر دانایی رفت. پیر گفت: «ای جوان، عقل را به کار بگیر و با اهل تجربه مشورت کن، سپس از خدا خیر بخواه و با دل مطمئن گام بردار. بدان که هرچه خدا بخواهد، همان خیر توست.» تاجر با شنیدن این کلمات، دلش آرام گرفت. او تمام جوانب را دوباره سنجید، با توکل بر خدا یکی از مسیرها را انتخاب کرد و با دلی آسوده راهی شد. در طول سفر، با اینکه سختیهایی کشید، اما به دلیل آرامش درونی و توکلی که داشت، توانست با صبر و شکیبایی از همه مشکلات عبور کند و سرانجام با دلی شاد و کسب و کاری پربرکت به خانه بازگشت. او هرگز از تصمیم خود پشیمان نشد، زیرا میدانست که نتیجه هرچه باشد، با توکل بر خدا، بهترین بوده است.