پاسخ قرآن
در آموزه‌های غنی و جامع قرآن کریم، شفقت و مهربانی به تمامی مخلوقات، از جمله حیوانات، به عنوان یک اصل اساسی و بنیادین مورد تأکید قرار گرفته است. اگرچه قرآن مستقیماً فصلی با عنوان «حقوق حیوانات» ندارد، اما روح کلی آیات و اصول اخلاقی که برای هدایت بشریت نازل شده‌اند، به وضوح بر لزوم برخورد نیکو، مراقبت و عدم آزار و اذیت حیوانات دلالت دارند. خداوند در قرآن خود را «ارحم الراحمین» (مهربان‌ترین مهربانان) معرفی می‌کند و از بندگانش می‌خواهد که اخلاق الهی را در خود متجلی سازند. این مهربانی الهی، شامل تمامی موجودات عالم می‌شود و بشریت به عنوان خلیفه خدا بر روی زمین، مسئول حفظ این رحمت و گسترش آن به تمامی جنبه‌های زندگی است. مسئولیت انسان نه تنها در قبال همنوعانش، بلکه در برابر محیط زیست و تمامی جانداران نیز وجود دارد. یکی از کلیدی‌ترین آیات در این زمینه، آیه 38 سوره انعام است که می‌فرماید: "وَمَا مِن دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُكُم ۚ مَّا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِن شَيْءٍ ۚ ثُمَّ إِلَىٰ رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ" (و هیچ جنبنده‌ای در زمین نیست و نه پرنده‌ای که با دو بال خود پرواز می‌کند، مگر اینکه امت‌هایی همانند شما هستند. ما در کتاب [لوح محفوظ] چیزی را فروگذار نکرده‌ایم، سپس به سوی پروردگارشان محشور می‌شوند). این آیه به وضوح نشان می‌دهد که حیوانات نیز جوامع و امت‌هایی مانند انسان‌ها هستند؛ این تشابه در ماهیت خلقت و داشتن یک جایگاه در نظام هستی، زمینه را برای درک حقوق متقابل و مسئولیت انسان در قبال آنها فراهم می‌کند. این دیدگاه، نگرشی عمیق از همبستگی هستی ارائه می‌دهد که در آن هیچ موجودی بی‌ارزش نیست و هر کدام نقش و جایگاه خود را در آفرینش الهی دارند. این آیه به انسان می‌آموزد که حیوانات نیز دارای احساس، شعور و نوعی از زندگی اجتماعی هستند و نباید آنها را صرفاً ابزاری بی‌جان در نظر گرفت. همچنین، بسیاری از آیات قرآن به نقش حیوانات در زندگی انسان و منافعی که از آنها حاصل می‌شود، اشاره می‌کنند. به عنوان مثال، در آیات 5 تا 8 سوره نحل می‌خوانیم: "وَالْأَنْعَامَ خَلَقَهَا ۗ لَكُمْ فِيهَا دِفْءٌ وَمَنَافِعُ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ ﴿٥﴾ وَلَكُمْ فِيهَا جَمَالٌ حِينَ تُرِيحُونَ وَحِينَ تَسْرَحُونَ ﴿٦﴾ وَتَحْمِلُ أَثْقَالَكُمْ إِلَىٰ بَلَدٍ لَّمْ تَكُونُوا بَالِغِيهِ إِلَّا بِشِقِّ الْأَنفُسِ ۚ إِنَّ رَبَّكُمْ لَرَءُوفٌ رَّحِيمٌ ﴿٧﴾ وَالْخَيْلَ وَالْبِغَالَ وَالْحَمِيرَ لِتَرْكَبُوهَا وَزِينَةً ۚ وَيَخْلُقُ مَا لَا تَعْلَمُونَ ﴿٨﴾" (و چهارپایان را آفرید؛ برای شما در آنها پوششی و منافعی است و از [گوشت] آنها می‌خورید. و برای شما در آنها زیبایی است، هنگامی که [آنها را] شب هنگام به خانه بازمی‌گردانید و صبحگاهان [به چراگاه] می‌برید. و بارهای سنگین شما را به سرزمینی حمل می‌کنند که جز با سختی جان به آن نمی‌رسیدید؛ قطعاً پروردگارتان بسیار مهربان و رحیم است. و اسب‌ها و قاطرها و الاغ‌ها را آفرید تا بر آنها سوار شوید و زینت [شما] باشند؛ و [همچنین] چیزهایی می‌آفریند که نمی‌دانید). این آیات، ضمن بیان فواید حیوانات برای انسان، تذکری ضمنی است که این منافع، نباید منجر به ظلم و ستم به آنها شود. بلکه استفاده از نعمات الهی، با شکرگزاری و رعایت حقوق این موجودات همراه است. شکر نعمت، تنها با مصرف آن نیست، بلکه با حفاظت و مراقبت از منبع نعمت نیز هست. خداوند از انسان می‌خواهد که در استفاده از این مواهب، حد و مرز الهی را رعایت کند و از هرگونه اسراف، تخریب و آزار بی‌جهت بپرهیزد. علاوه بر این، در آیات مختلفی از قرآن به داستان پیامبرانی اشاره می‌شود که با حیوانات تعامل داشته‌اند، مانند داستان حضرت سلیمان (ع) و هدهد یا مورچه، که نشان‌دهنده احترام و فهم متقابل میان انسان و حیوان است. این داستان‌ها، نه تنها صرفاً حکایت‌های تاریخی نیستند، بلکه درس‌های اخلاقی عمیقی را در خود جای داده‌اند که اهمیت ارتباط صحیح و محترمانه با تمامی مخلوقات را گوشزد می‌کنند. همچنین، در قرآن کریم به کرات به پدیده‌های طبیعی و حیوانات به عنوان «آیات الهی» (نشانه‌های خدا) اشاره شده است؛ این اشاره‌ها، انسان را به تفکر در آفرینش و بزرگی خالق ترغیب می‌کند و منجر به افزایش احترام به تمامی اجزای هستی می‌شود. آسیب رساندن به این آیات الهی، در حقیقت بی‌احترامی به ذات باری‌تعالی است. در مجموع، می‌توان گفت که مهربانی با حیوانات در قرآن کریم نه تنها ارزشمند تلقی می‌شود، بلکه بخشی جدایی‌ناپذیر از مفهوم گسترده‌تر رحمت، عدالت و مسئولیت‌پذیری انسان به عنوان خلیفه خدا بر روی زمین است. این اصول، مبنای اخلاقی محکمی را برای رفتار صحیح با حیوانات فراهم می‌کنند و هرگونه آزار، بی‌تفاوتی یا سوءاستفاده از آنها را در تناقض با آموزه‌های قرآنی می‌دانند. بنابراین، از دیدگاه قرآن، رفتاری که با حیوانات داریم، بازتابی از ایمان ما و درک ما از جایگاه خود در عالم هستی است. این رفتار نشان می‌دهد که تا چه حد انسان توانسته است اخلاق الهی را در زندگی خود جاری سازد و رحمت و شفقت را نه تنها برای خود و هم نوعانش، بلکه برای تمامی موجودات گسترش دهد. مهربانی با حیوانات، نشانه روح بزرگ و قلبی سلیم است که به خالق و مخلوقش احترام می‌گذارد و در پی برقراری عدل و احسان در سراسر گیتی است. این یک اصل زیست‌محیطی و اخلاقی است که مرزهای گونه‌ها را درنوردیده و شامل هر جنبنده‌ای می‌شود.
آیات مرتبط
وَمَا مِن دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُكُم ۚ مَّا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِن شَيْءٍ ۚ ثُمَّ إِلَىٰ رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ
و هیچ جنبنده‌ای در زمین نیست و نه پرنده‌ای که با دو بال خود پرواز می‌کند، مگر اینکه امت‌هایی همانند شما هستند. ما در کتاب [لوح محفوظ] چیزی را فروگذار نکرده‌ایم، سپس به سوی پروردگارشان محشور می‌شوند.
انعام : 38
وَالْأَنْعَامَ خَلَقَهَا ۗ لَكُمْ فِيهَا دِفْءٌ وَمَنَافِعُ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ
و چهارپایان را آفرید؛ برای شما در آنها پوششی و منافعی است و از [گوشت] آنها می‌خورید.
نحل : 5
وَتَحْمِلُ أَثْقَالَكُمْ إِلَىٰ بَلَدٍ لَّمْ تَكُونُوا بَالِغِيهِ إِلَّا بِشِقِّ الْأَنفُسِ ۚ إِنَّ رَبَّكُمْ لَرَءُوفٌ رَّحِيمٌ
و بارهای سنگین شما را به سرزمینی حمل می‌کنند که جز با سختی جان به آن نمی‌رسیدید؛ قطعاً پروردگارتان بسیار مهربان و رحیم است.
نحل : 7
داستانی دلنشین
آورده‌اند که روزی بزرگی از یاران سعدی، سگی را دید که از تشنگی به سختی نفس می‌کشید و نزدیک بود جان دهد. آن مرد نیک‌سیرت، بی‌درنگ کفش خود را درآورد و آن را از آب جوی پر کرد و به آن سگ تشنه داد تا بیاشامد. سگ چون سیراب شد، با نگاهی پر از سپاس، دُم جنبانید و رفت. آن بزرگ به شاگردانش فرمود: «بدانید که این عمل کوچک، شاید در نزد پروردگار از عبادات بزرگتر باشد، زیرا رحمت بر هر موجودی، راهی به سوی رحمت الهی است.» این حکایت دلنشین به ما می‌آموزد که دلسوزی و مهربانی حتی به یک حیوان تشنه، می‌تواند نشانه بزرگی روح و نزدیکی به صفات الهی باشد و ارزشی عظیم نزد خدا دارد.