حقیقت‌طلبی در پرتو آموزه‌های قرآن در عصر اطلاعات

در دنیای امروز که به عصر اطلاعات شهرت یافته است، انبوهی از داده‌ها و اخبار از منابع گوناگون، هر لحظه ما را احاطه کرده‌اند. از شبکه‌های اجتماعی گرفته تا رسانه‌های خبری و بسترهای آنلاین، اطلاعات با سرعتی سرسام‌آور در جریانند و تشخیص حقیقت از باطل، درست از نادرست، و سودمند از مضر، به یکی از چالش‌های اساسی بشر تبدیل شده است. شاید در نگاه اول به نظر برسد که قرآن کریم، کتابی که بیش از چهارده قرن پیش نازل شده، نمی‌تواند پاسخی مستقیم به پدیده‌هایی چون «عصر اطلاعات» یا «اخبار جعلی» داشته باشد؛ اما با تعمق در آیات الهی، درمی‌یابیم که آموزه‌های قرآن فراتر از زمان و مکان هستند و اصول و راهکارهای عمیق و بنیادینی برای حقیقت‌طلبی و مواجهه هوشمندانه با اطلاعات، در هر عصری از جمله عصر حاضر، ارائه می‌دهند. یکی از مهم‌ترین اصول قرآنی در زمینه حقیقت‌طلبی، تأکید بی‌شائبه بر «علم»، «تفکر»، «تدبر» و «تعقل» است. قرآن بارها انسان را به اندیشیدن در خلقت آسمان‌ها و زمین، در نشانه‌های الهی در طبیعت، و در آیات خود فرا می‌خواند. این دعوت به تفکر و خردورزی، اساس تشخیص حقیقت از اوهام است. در آیاتی چون «أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ» (محمد: ۲۴) یا «إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ» (رعد: ۳)، خداوند بر لزوم تعمق و تدبر تأکید می‌کند. این تأکید به معنای آن است که انسان نباید کورکورانه و بدون تأمل، هر آنچه را که می‌شنود یا می‌بیند، بپذیرد. در عصر اطلاعات، این اصل به ما می‌آموزد که نسبت به منابع اطلاعاتی خود حساس باشیم، به عمق مطالب بیندیشیم، و از سطحی‌نگری و هیجان‌زدگی در برابر اخبار پرهیز کنیم. حقیقت‌طلبی قرآنی، پیش از هر چیز، با پرورش قوای فکری و استدلال منطقی آغاز می‌شود. اصل حیاتی دیگری که قرآن برای حقیقت‌طلبی در عصر اطلاعات مطرح می‌کند، لزوم «تبیین» و «تحقیق» در مورد اخبار و اطلاعات دریافتی است. آیه ۶ سوره حجرات به‌طور صریح و قاطع به این موضوع اشاره دارد: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَن تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَىٰ مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ» (ای کسانی که ایمان آورده‌اید، اگر فاسقی خبری برای شما آورد، پس تحقیق کنید تا مبادا نادانسته به گروهی آسیب برسانید و سپس از آنچه کرده‌اید پشیمان شوید). این آیه، یک قاعده طلایی برای مواجهه با اطلاعات، به خصوص در عصر ما، ارائه می‌دهد. کلمه «فاسق» در این آیه به معنای کسی است که از حدود الهی خارج شده و قابل اعتماد نیست، و در دنیای امروز می‌توان آن را به منابع غیرمعتبر، اخبار جعلی، شایعات و پروپاگاندا تعمیم داد. قرآن به ما دستور می‌دهد که در مواجهه با چنین اخباری، شتاب‌زده عمل نکنیم، بلکه «تبیین» کنیم؛ یعنی صحت و سقم خبر را با دقت بررسی و تحقیق نماییم. هدف از این تحقیق، جلوگیری از آسیب رساندن به دیگران و پشیمانی از اقدامات ناآگاهانه است. در عصر شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها، که اخبار (اعم از درست و نادرست) با سرعت ویروسی منتشر می‌شوند، این فرمان الهی اهمیت مضاعفی پیدا می‌کند. هر به اشتراک‌گذاری و بازنشر یک خبر، پیش از تأیید صحت آن، می‌تواند به انتشار دروغ و آسیب‌های جبران‌ناپذیر منجر شود. علاوه بر این، قرآن بر مسئولیت‌پذیری انسان در قبال گفتار و کردارش تأکید دارد. آیه ۳۶ سوره اسراء می‌فرماید: «وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ ۚ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَٰئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا» (و از چیزی که به آن علم نداری، پیروی مکن؛ چرا که گوش و چشم و دل، همه مورد بازخواست قرار خواهند گرفت). این آیه به وضوح نشان می‌دهد که انسان در برابر هر آنچه می‌شنود، می‌بیند، و در دل می‌پذیرد و بر زبان می‌آورد، مسئول است. این مسئولیت در عصر اطلاعات که تولید و انتشار محتوا بسیار آسان شده، ابعاد گسترده‌تری می‌یابد. ما مسئول صحت اطلاعاتی هستیم که تولید یا بازنشر می‌کنیم. انتشار آگاهانه یا حتی ناآگاهانه دروغ و شایعه، نه تنها گناهی اخلاقی است، بلکه می‌تواند پیامدهای اجتماعی و روانی ویرانگری داشته باشد. بنابراین، قرآن ما را به داشتن «سواد اطلاعاتی» و «سواد رسانه‌ای» به معنای قرآنی آن دعوت می‌کند؛ یعنی توانایی تشخیص، ارزیابی، و استفاده صحیح از اطلاعات. قرآن همچنین بر اهمیت «صدق» (راستگویی) و دوری از «کذب» (دروغگویی) تأکید فراوان دارد. راستگویی، یکی از صفات بارز مؤمنان و پیامبران است و دروغ از رذایل اخلاقی شمرده می‌شود. در عصر اطلاعات، دروغگویی می‌تواند به شکل اخبار جعلی، پروپاگاندا، فریب، یا حتی سوءاستفاده از هویت‌های دیجیتال نمود یابد. قرآن به ما می‌آموزد که نه تنها خود از دروغ پرهیز کنیم، بلکه در برابر آن ایستادگی کنیم و اجازه ندهیم فضای جامعه با دروغ و فریب آلوده شود. حقیقت، همواره بر باطل پیروز است، و قرآن خود را «الحق» (حقیقت مطلق) معرفی می‌کند و دعوت به پیروی از آن دارد. در نهایت، حقیقت‌طلبی در قرآن ریشه در «تقوا» و «بصیرت» دارد. کسی که اهل تقواست، یعنی همواره خداوند را ناظر بر اعمال خود می‌بیند، در مواجهه با اطلاعات نیز محتاط‌تر عمل می‌کند و از انتشار چیزی که از صحت آن مطمئن نیست، پرهیز می‌نماید. تقوا به انسان بصیرت می‌دهد تا حق را از باطل تشخیص دهد. آیه ۱۸ سوره زمر نیز می‌فرماید: «الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ ۚ أُولَٰئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ ۖ وَأُولَٰئِكَ هُمْ أُولُو الْأَلْبَابِ» (کسانی که سخن را می‌شنوند و از بهترین آن پیروی می‌کنند؛ آنان کسانی هستند که خداوند هدایتشان کرده و آنان صاحبان خردند). این آیه اهمیت گوش دادن به دیدگاه‌های مختلف و سپس انتخاب بهترین و صحیح‌ترین آن‌ها را نشان می‌دهد، که خود نیازمند تفکر عمیق و بصیرت است. در جمع‌بندی، اگرچه قرآن مستقیماً از «عصر اطلاعات» سخن نگفته است، اما با ارائه اصول جهان‌شمول و فرازمانی چون لزوم تحقیق و تبین، مسئولیت‌پذیری در قبال گفتار، تأکید بر تفکر و تعقل، و ارزش صدق و تقوا، راهنمای بی‌بدیلی برای حقیقت‌طلبی در این عصر پرآشوب ارائه می‌دهد. این آموزه‌ها به ما می‌آموزند که صرفاً مصرف‌کننده منفعل اطلاعات نباشیم، بلکه با ذهنی نقاد، مسئولیت‌پذیر و متعهد به حقیقت، در دریای بی‌کران اطلاعات به جستجوی نور حقیقت بپردازیم و از افتادن در دام گمراهی و جهل جلوگیری کنیم. این چارچوب قرآنی، نه تنها ما را در برابر آسیب‌های عصر اطلاعات محافظت می‌کند، بلکه آن را به فرصتی برای رشد فکری و معنوی تبدیل می‌سازد.