پاسخ قرآن
در قرآن کریم، جهاد در راه خدا نه تنها به معنای نبرد فیزیکی بلکه به معنای یک تلاش جامع و پیوسته در همه ابعاد زندگی برای اعتلای کلمه حق و مبارزه با نفس اماره است. از این رو، صفاتی که برای مجاهدین واقعی در راه خدا ذکر شده، بسیار فراتر از شجاعت صرف در میدان نبرد است و شامل ابعاد عمیق معنوی، اخلاقی و رفتاری می‌شود. این صفات، جوهره ایمان، تعهد و تسلیم در برابر اراده الهی را نشان می‌دهند و از آنان انسان‌هایی با بصیرت، با اراده و هدفمند می‌سازند. قرآن کریم در آیات متعدد به این صفات اشاره کرده است، به گونه‌ای که می‌توان تصویر کاملی از یک مجاهد راستین را ترسیم کرد. یکی از برجسته‌ترین و جامع‌ترین آیاتی که صفات مجاهدین را برمی‌شمارد، آیه ۱۱۱ سوره توبه است. این آیه به یک معامله الهی اشاره دارد که خداوند جان و مال مؤمنان را در ازای بهشت از آنان خریده است. در این آیه، ویژگیهای اساسی این مؤمنان ذکر شده است: «الْتَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ ۗ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ». این صفات نشان می‌دهند که جهاد صرفاً عملی نظامی نیست، بلکه نمادی از زندگی‌ای سرشار از عبودیت و مسئولیت‌پذیری اجتماعی است. **«التَّائِبُونَ» (توبه کنندگان)**: کسانی که همواره به سوی خدا باز می‌گردند و از گناهان خود پشیمان می‌شوند. این صفت نشان‌دهنده خودسازی مستمر و توجه به پاکی درون است که اساس هرگونه عمل صالح، از جمله جهاد، می‌باشد. **«الْعَابِدُونَ» (عبادت‌کنندگان)**: کسانی که در تمامی لحظات زندگی، بندگی خدا را سرلوحه کار خود قرار می‌دهند. عبادت نه فقط نماز و روزه، بلکه هر عملی که با نیت خالص برای خدا انجام شود را شامل می‌شود. این صفت، ارتباط عمیق مجاهد با خالقش را نشان می‌دهد که منبع قدرت و استواری اوست. **«الْحَامِدُونَ» (حمد کنندگان)**: کسانی که در هر شرایطی، شاکر نعمت‌های الهی هستند. این صفت، بیانگر رضایت قلبی و اطمینان به تقدیر الهی است که به مجاهد روحیه‌ای بلند می‌بخشد و او را در برابر سختی‌ها مقاوم می‌سازد. **«السَّائِحُونَ» (سیاحت‌کنندگان/روزه داران)**: تفاسیر مختلفی برای این صفت وجود دارد؛ برخی آن را به معنای روزه‌داران دانسته‌اند که با خودداری از لذت‌ها، نفس را مهار میکنند و برخی به معنای کسانی که در راه خدا سفر میکنند (همچون مهاجرین یا جویندگان علم و معرفت). این صفت، نشان‌دهنده تزکیه نفس و آمادگی برای ترک آسایش در راه خداست. **«الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ» (رکوع‌کنندگان و سجده‌کنندگان)**: کسانی که در نمازهایشان، نهایت خضوع و خشوع را در برابر پروردگارشان نشان می‌دهند. این صفات، نمادی از ارتباط پیوسته با خداوند و پناه بردن به او در هر لحظه است که به قلب مجاهد آرامش و اطمینان می‌بخشد. **«الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ» (امرکنندگان به نیکی و نهی‌کنندگان از بدی)**: این صفت، بعد اجتماعی جهاد را نشان می‌دهد. مجاهدان نه تنها در میدان نبرد، بلکه در جامعه نیز فعالانه برای برقراری عدل و دفع فساد تلاش میکنند. این صفت، نشان‌دهنده غیرت دینی و مسئولیت‌پذیری اجتماعی است. **«الْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ» (حفظ‌کنندگان حدود الهی)**: کسانی که مرزها و قوانین الهی را رعایت میکنند و در عمل و گفتار خود از آن تجاوز نمی‌کنند. این صفت، بیانگر تقوا، نظم و انضباط درونی است که برای هرگونه اقدام موفقیت‌آمیز، چه فردی و چه اجتماعی، ضروری است. علاوه بر این صفات جامع، آیات دیگری نیز به ویژگیهای مجاهدان اشاره میکنند. به عنوان مثال، **استقامت و پایداری (صبر و ثبات)** از صفات بارز مجاهدین است. در سوره آل عمران، آیه ۱۴۶ می‌فرماید: «وَلَمْ يَهِنُوا وَمَا ضَعُفُوا وَمَا اسْتَكَانُوا ۗ وَاللَّهُ يُحِبُّ الصَّابِرِينَ» (سست نشدند و ناتوان نگشتند و تسلیم نشدند؛ و خداوند صابران را دوست دارد). این آیه نشان می‌دهد که مجاهد واقعی در برابر مشکلات، سختی‌ها و حتی شکست‌های موقت، هرگز دچار سستی، ضعف یا یأس نمی‌شود و با توکل بر خدا به راه خود ادامه می‌دهد. صبر و پایداری، از ارکان اصلی جهاد است که بدون آن، پیروزی و موفقیت ممکن نخواهد بود. **توکل بر خدا و اعتماد به نصرت الهی** نیز از دیگر ویژگیهای مهم آنان است. در سوره انفال، آیه ۴۵ می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا لَقِيتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ» (ای کسانی که ایمان آورده‌اید! هنگامی که با گروهی (از دشمن) روبرو می‌شوید، پایداری کنید و خدا را بسیار یاد کنید، باشد که رستگار شوید). ذکر کثیر خداوند در میدان نبرد، نشانه‌ای از توکل عمیق بر اوست. مجاهد می‌داند که پیروزی نهایی نه از قوت خودش، بلکه از نصرت و یاری خداوند است. این توکل، به او شجاعت، آرامش و اطمینان خاطر می‌دهد. در نهایت، می‌توان گفت که صفات مجاهدین در راه خدا، مجموعه‌ای از فضائل اخلاقی، معنوی و عملی است که انسان را در هر دو بعد فردی و اجتماعی به کمال می‌رساند. این صفات شامل پاکی نیت و توبه، عبودیت محض، شکرگزاری، تهذیب نفس، خضوع و خشوع در برابر خدا، مسئولیت‌پذیری اجتماعی از طریق امر به معروف و نهی از منکر، و پایبندی به حدود الهی است. علاوه بر این، صبر، استقامت، توکل بر خدا و ذکر دائم الهی از دیگر ارکان شخصیتی آنان به شمار می‌رود. این‌ها نه تنها ویژگیهای لازم برای کسانی است که در میدان نبرد حضور دارند، بلکه الگوهایی برای هر مؤمنی هستند که می‌خواهد در راه خدا و برای اعتلای حقیقت، زندگی خود را وقف کند.
آیات مرتبط
إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَىٰ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُم بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ ۚ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَيَقْتُلُونَ وَيُقْتَلُونَ ۖ وَعْدًا عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنجِيلِ وَالْقُرْآنِ ۚ وَمَنْ أَوْفَىٰ بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ ۚ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذِي بَايَعْتُم بِهِ ۚ وَذَٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ. التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ ۗ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ
همانا خداوند از مؤمنان، جان‌ها و مال‌هایشان را به بهای اینکه بهشت برای آنان باشد، خریده است؛ در راه خدا می‌جنگند، پس می‌کشند و کشته می‌شوند. این وعده‌ای است بر او حق، در تورات و انجیل و قرآن. و چه کسی از خدا به عهدش وفادارتر است؟ پس به این معامله‌ای که با او کرده‌اید، شاد باشید؛ و این همان رستگاری بزرگ است. [این مؤمنان،] توبه‌کنندگان، عبادت‌کنندگان، سپاس‌گزاران، سیاحت‌کنندگان [یا روزه‌داران]، رکوع‌کنندگان، سجده‌کنندگان، امرکنندگان به معروف و نهی‌کنندگان از منکر، و نگهبانان حدود الهی‌اند؛ و به مؤمنان بشارت ده.
توبه : 111
وَكَأَيِّن مِّن نَّبِيٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَثِيرٌ فَمَا وَهَنُوا لِمَا أَصَابَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَمَا ضَعُفُوا وَمَا اسْتَكَانُوا ۗ وَاللَّهُ يُحِبُّ الصَّابِرِينَ
و چه بسیار پیامبرانی بودند که گروه‌های زیادی از خداپرستان همراهشان جنگیدند و در برابر آنچه در راه خدا به آنان رسید، سست نشدند و ناتوان نگشتند و تسلیم نشدند؛ و خداوند صابران را دوست دارد.
آل عمران : 146
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا لَقِيتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ
ای کسانی که ایمان آورده‌اید! هنگامی که با گروهی (از دشمن) روبرو می‌شوید، پایداری کنید و خدا را بسیار یاد کنید، باشد که رستگار شوید.
انفال : 45
داستانی دلنشین
آورده‌اند که در دوران کهن، پهلوانی بود نامور به قدرت و زور بازو. در هر میدان نبردی که حاضر می‌شد، حریفان از هیبتش رمیده و میدان را به او واگذار می‌کردند. اما او در خلوت خود، همواره به این می‌اندیشید که این زور و بازو را برای چه هدفی به کار گیرد؟ آیا تنها برای فخر و برتری خود؟ روزی به حکیمی فرزانه که در کنج عزلت نشسته بود، روی آورد و از او پرسید: «ای حکیم، مرا زور و توانی است که کمتر کسی را باشد، اما دلم آرام نمی‌گیرد. چه کنم تا این توان را در راهی به کار برم که بهشت را برایم به ارمغان آورد؟» حکیم تبسمی کرد و گفت: «ای پهلوان، زور بازو نیکوست، اما زور دل و جان نیکوتر. آنکه در راه خدا می‌کوشد، نه از ترس که از عشق قدم برمی‌دارد. او توبه میکند از هر گناه، بنده خالص خداست در هر لحظه، در سختی و آسانی شکرگزار است، نفس خود را به ریاضت می‌کشد، در برابر خدا رکوع و سجود میکند، مردم را به نیکی می‌خواند و از بدی بازمی‌دارد، و از حدود الهی پاسداری میکند. اگر تو این صفات را در خود پرورانی، چه در میدان نبرد باشی و چه در بستر بیماری، در راه خدا جهاد کرده‌ای و سرانجام نیک خواهی یافت.» پهلوان از سخن حکیم به خود آمد و فهمید که جهاد تنها به معنی شمشیر زدن نیست، بلکه جهاد نفس و کسب فضائل اخلاقی، جهادی عظیم‌تر است. از آن پس، او نه تنها در نبردها شجاع بود، بلکه با اعمال نیک و تهذیب نفس، نمونه‌ای از یک مجاهد راستین در راه خدا شد و نامش به نیکی در تاریخ ماند.