پاسخ قرآن
قرآن کریم با رویکردی جامع و متعادل، جایگاه و نقش زنان را در جامعه تعریف میکند که بر خلاف تصورات رایج، بسیار پیشرو و رهاییبخش است. در نگاه قرآن، زن و مرد از یک نفس واحد خلق شدهاند و در اصل آفرینش، ارزش انسانی و کرامت ذاتی، تفاوتی بین آنها نیست. هر دو جنس در پیشگاه خداوند متعال از نظر پاداش اعمال، مسئولیتپذیری فردی، و سیر کمال معنوی برابرند. این برابری در آیات متعددی تأکید شده است؛ برای مثال، در سوره آل عمران آیه 195، خداوند میفرماید: «فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّي لَا أُضِيعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِّنكُم مِّن ذَكَرٍ أَوْ أُنثَىٰ» (پس پروردگارشان دعایشان را اجابت کرد که: من عمل هیچ عملکنندهای از شما را، چه مرد باشد و چه زن، ضایع نمیکنم). این آیه به وضوح نشان میدهد که معیار ارزشگذاری و پاداش الهی، تقوا و عمل صالح است، نه جنسیت. از منظر مسئولیتهای اجتماعی، قرآن هیچ محدودیتی برای حضور زنان در عرصههای مختلف جامعه قائل نیست، بلکه زمینههایی برای مشارکت فعال و مؤثر آنها فراهم میکند. مهمترین مسئولیت اجتماعی زنان که در قرآن و سیره پیامبر اسلام (ص) بسیار مورد تأکید قرار گرفته، نقش آنها در خانواده و تربیت نسل است. مادران به عنوان ستونهای اصلی خانواده و معماران شخصیت فرزندان، نقشی بیبدیل در شکلگیری آینده جامعه دارند. قرآن به نیکی به والدین، به ویژه مادر، بسیار سفارش میکند و این نشاندهنده اهمیت بنیادین نقش تربیتی و پرورشی زن در اجتماع است. علاوه بر این، در روابط خانوادگی، زن و مرد به عنوان مکمل یکدیگر معرفی شدهاند: «هُنَّ لِبَاسٌ لَّكُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّ» (بقره/۱۸۷) که نمادی از آرامش، پوشانندگی و همبستگی متقابل است. این شراکت، اساس مسئولیتپذیری مشترک در کانون خانواده را تشکیل میدهد. در عرصه عمومی، قرآن زنان و مردان مؤمن را "اولیاء و دوستان یکدیگر" میداند و آنها را در مسئولیت اجتماعی امر به معروف و نهی از منکر (دعوت به نیکی و بازداشتن از بدی) شریک میداند (توبه/۷۱). این آیه حاکی از آن است که زنان نیز مانند مردان، وظیفه دارند در اصلاح جامعه و ترویج ارزشهای اخلاقی و الهی فعال باشند. این مسئولیت میتواند در قالبهای مختلفی از جمله فعالیتهای آموزشی، فرهنگی، خیریه، درمانی و حتی مشارکت در مشاورههای اجتماعی و سیاسی بروز یابد، مشروط بر اینکه این فعالیتها با اصول اخلاقی و حدود شرعی اسلام منافاتی نداشته باشد. تاریخ اسلام نیز نمونههای فراوانی از زنان دانشمند، محدث، فقیه، تاجر و حتی مشارکتکننده در عرصههای اجتماعی و سیاسی را نشان میدهد که با الهام از آموزههای قرآنی به نقشآفرینی پرداختهاند. حقوق اقتصادی زنان نیز در قرآن به صراحت بیان شده است. زنان حق دارند که از اموال خود به صورت مستقل استفاده کنند، درآمد کسب کنند، و میراث ببرند. آیه ۷ سوره نساء میفرماید: «لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِّمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِّمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ كَثُرَ ۚ نَصِيبًا مَّفْرُوضًا» (برای مردان بهرهای است از آنچه پدر و مادر و خویشاوندان بر جای گذاشتهاند، و برای زنان هم بهرهای است از آنچه پدر و مادر و خویشاوندان بر جای گذاشتهاند، خواه کم باشد یا زیاد، بهرهای واجب و معین). این آیه حق مالکیت و وراثت را برای زنان تثبیت میکند که در دوران جاهلیت مورد ستم قرار میگرفت. آزادی اقتصادی به زنان امکان میدهد تا در جامعه نقش فعالتری ایفا کنند و بدون وابستگی کامل مالی به دیگران، در امور خیریه و اجتماعی مشارکت نمایند. حفظ حریم شخصی و کرامت زنان نیز از جمله دستورات قرآن است؛ حجاب به عنوان یک پوشش و حریم، نه یک محدودیت، بلکه ابزاری برای حفظ عفت و جلوگیری از نگاه ابزاری به زن در جامعه است تا زنان بتوانند با آرامش خاطر و تمرکز بر توانمندیهای فکری و اخلاقی خود، در عرصههای اجتماعی حضور یابند و مشارکت کنند. بنابراین، دیدگاه قرآن درباره زنان و مسئولیتهای اجتماعی آنها، دیدگاهی جامع، عادلانه و توانمندکننده است. قرآن زن را انسانی کامل و برخوردار از حقوق و وظایف برابر با مرد در قبال خداوند و جامعه میداند، با تأکید بر نقشهای مکمل و متفاوتی که هر جنس در خانواده و اجتماع ایفا میکند. این دیدگاه نه تنها به زنان حق فعالیت و مشارکت اجتماعی میدهد، بلکه آنها را به آن تشویق نیز میکند، مشروط بر اینکه این فعالیتها در چارچوب اخلاق اسلامی و با حفظ کرامت انسانی صورت پذیرد. این نگرش، زن را از محدودیتهای جاهلی رها کرده و به او جایگاه شایستهای در مسیر کمال و پیشرفت اجتماعی میبخشد.
آیات مرتبط
فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّي لَا أُضِيعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِّنكُم مِّن ذَكَرٍ أَوْ أُنثَىٰ ۖ بَعْضُكُم مِّن بَعْضٍ ۖ فَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَأُخْرِجُوا مِن دِيَارِهِمْ وَأُوذُوا فِي سَبِيلِي وَقَاتَلُوا وَقُتِلُوا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَلَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ ثَوَابًا مِّنْ عِندِ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ عِندَهُ حُسْنُ الثَّوَابِ
پس پروردگارشان دعایشان را اجابت کرد (و فرمود:) من عمل هیچ عملکنندهای از شما را، چه مرد باشد و چه زن، ضایع نمیکنم؛ همه شما از یکدیگر و همگون هستید. پس کسانی که هجرت کردند و از خانههایشان بیرون رانده شدند و در راه من آزار دیدند و جنگیدند و کشته شدند، قطعاً بدیهایشان را از آنها میزدایم و آنها را به بهشتهایی وارد میکنم که از زیر (درختان) آنها نهرها جاری است؛ این پاداشی است از جانب خدا و پاداش نیکو تنها نزد خداست.
آل عمران : 195
وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ ۚ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ ۚ أُولَٰئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ ۗ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ
و مردان و زنان مؤمن، دوستان و یاران یکدیگرند؛ (همواره) به معروف فرمان میدهند و از منکر باز میدارند و نماز را برپا میدارند و زکات میپردازند و از خدا و پیامبرش اطاعت میکنند؛ اینانند که خداوند به زودی مورد رحمتشان قرار میدهد؛ همانا خداوند شکستناپذیر حکیم است.
توبه : 71
لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِّمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِّمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ كَثُرَ ۚ نَصِيبًا مَّفْرُوضًا
برای مردان از آنچه پدر و مادر و خویشاوندان به جا گذاشتهاند، بهرهای است؛ و برای زنان از آنچه پدر و مادر و خویشاوندان به جا گذاشتهاند، بهرهای است، خواه کم باشد یا زیاد؛ بهرهای (که) واجب و معین شده است.
نساء : 7
داستانی دلنشین
در روزگاری دور، در شهری که نامش در تاریخ گم شده، منازعهای سخت بر سر آبیاری مزارع درگرفت. شیوخ و بزرگان شهر هرچه کوشیدند، نتوانستند به راه حلی عادلانه دست یابند. خشکسالی و اختلاف، رنج مردم را افزوده بود. در آن میان، پیرزنی خردمند و نیکاندیش در گوشهای از شهر زندگی میکرد که به دانش و بینش عمیقش شهره بود، اگرچه هیچگاه در محافل رسمی شرکت نمیکرد. اهالی به توصیه یکی از جوانان با ایمان، به او رجوع کردند. پیرزن پس از شنیدن رنجها و دلایل هر دو طرف، با لحنی آرام و گفتاری دلنشین گفت: "ای مردم، خداوند نعمتهایش را بر همه یکسان ارزانی داشته است. آب، حیات است و حیات را نمیتوان در انحصار گروهی محدود کرد. باید راهی یافت که همگان از آن بهره برند و کسی زیان نبیند، نه بر اساس قدرت که بر اساس نیاز و عدل." او راه حلی پیشنهاد داد که آب را به صورت نوبتی و بر اساس مقدار زمین به هر کشاورز اختصاص میداد، اما با این شرط که هر کس در نوبت خود، مازادی از آب را برای همسایگان خود در مواقع اضطرار ذخیره کند. این طرح، نشانهای از همبستگی و ایثار بود. مردم با شنیدن این سخن، از رأی حکیمانه او شگفتزده شدند و آن را به کار بستند. بدینسان، صلح و فراوانی به شهر بازگشت و آن زن خردمند، بدون آنکه مقامی داشته باشد، با دانش و مسئولیتپذیری اجتماعی خود، آرامش را برای شهروندان به ارمغان آورد و نشان داد که حکمت و تدبیر نه تنها از مردان که از زنان نیز تراوش میکند و میتواند جامعهای را آباد کند.