در قرآن کریم، «اهل صبر» به گروه خاصی اطلاق نمیشود، بلکه توصیفی است از مؤمنانی که در برابر مصائب، در اطاعت خداوند، و در ترک گناهان پایداری و استقامت نشان میدهند. این افراد شامل پیامبران و تمامی مؤمنانی هستند که در راه حق استقامت میورزند و پاداشهای عظیمی از جمله معیت الهی و بهشت را به دست میآورند.
در آموزههای غنی و عمیق قرآن کریم، صفت «صبر» یکی از بنیادیترین و باارزشترین فضایل اخلاقی و ایمانی به شمار میرود. قرآن، بارها و به شیوههای گوناگون، بندگان صبور را ستوده و پاداشهای عظیمی برای آنان وعده داده است. با این حال، قرآن اصطلاح «اهل صبر» را به معنای یک گروه خاص و مشخص که نامی بر آنها نهاده شده باشد، به کار نمیبرد؛ بلکه «اهل صبر» توصیفی است از مؤمنانی که در ابعاد مختلف زندگی خود، این خصلت والا را به منصه ظهور میرسانند و در عمل آن را اثبات میکنند. این افراد کسانی هستند که در برابر شدائد، مشکلات، وسوسههای شیطانی، و در مسیر بندگی و طاعت خداوند، پایداری و استقامت از خود نشان میدهند. در واقع، هر مؤمنی که به درجهای از صبر حقیقی دست یابد، مشمول ستایشهای قرآنی درباره صابران میشود و میتواند جزو «اهل صبر» تلقی گردد. قرآن کریم انواع مختلفی از صبر را مطرح میکند که هر کدام در جایگاه خود، آزمونی برای ایمان انسان هستند و کسانی که در این آزمونها سربلند بیرون میآیند، همان «اهل صبر» حقیقی هستند. اولین و شاید مهمترین نوع صبر، «صبر بر مصیبت و بلا» است. زندگی دنیا، میدان امتحان و ابتلاست، و خداوند انسانها را با سختیها، بیماریها، از دست دادن عزیزان، فقر، ترس، و کمبودها میآزماید، همانگونه که در سوره بقره آیه ۱۵۵ میفرماید: «وَلَنَبْلُوَنَّكُم بِشَيْءٍ مِّنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ ۗ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ»؛ «و حتماً شما را با چیزی از ترس و گرسنگی و کاستی اموال و جانها و ثمرات میآزماییم؛ و به صابران بشارت ده.» اهل صبر در این نوع بلاها، کسانی هستند که نه تنها ناشکیبایی نمیکنند و کفر نمیورزند، بلکه با تسلیم و رضایت به قضا و قدر الهی، به یاد میآورند که «إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ»؛ «ما از آنِ خدا هستیم و به سوی او بازمیگردیم.» این نوع صبر، نشانهای از عمق توکل و ایمان به پروردگار است که فرد میداند همه امور به دست اوست و هر چه پیش آید، حکمتی در آن نهفته است. نوع دوم صبر، «صبر بر طاعت و بندگی خدا» است. انجام واجبات الهی، مانند نمازهای پنجگانه، روزه، حج، و زکات، و همچنین دوری از محرمات و گناهان، نیاز به صبر و مجاهده نفس دارد. نفس انسان همواره به سمت راحتی و لذتهای زودگذر دنیا تمایل دارد و انجام عبادتها ممکن است با دشواریهایی همراه باشد. اهل صبر کسانی هستند که در این مسیر، استقامت به خرج میدهند و با وجود خستگی، وسوسه یا دشواری، بر عهد خود با خداوند پایبند میمانند. قرآن در سوره بقره آیه ۴۵ میفرماید: «وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ ۚ وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِينَ»؛ «و از صبر و نماز یاری جویید؛ و این کار جز بر خاشعان، گران است.» این آیه نشان میدهد که پایداری در نماز و سایر عبادات، خود نوعی صبر بزرگ است که تنها بندگان با خشوع واقعی قادر به انجام آن هستند. اهل صبر، این افراد هستند که در برابر سختیها و فشارهای درونی و بیرونی، بر مسیر بندگی پایداری میکنند. سومین نوع صبر، «صبر بر ترک معصیت» است. نفس انسان، همواره تمایل به گناه و سرپیچی دارد، و وسوسههای شیطانی و جاذبههای دنیوی، انسان را به سمت خلافورزی میکشانند. اهل صبر کسانی هستند که با وجود این تمایلات و وسوسهها، اراده خود را تقویت کرده و از ارتکاب گناهان دوری میکنند. این نوع صبر، به معنای خویشتنداری و تقواپیشگی است که فرد با ارادهای قوی، نفس خود را کنترل کرده و از آنچه خداوند نهی کرده است، اجتناب میورزد. این نوع صبر، مبارزهای درونی است که پاداش آن، حفظ پاکی روح و قرب الهی است. علاوه بر این، در قرآن کریم، اهل صبر در میدان جهاد و دفاع از حق، پیشگامان هستند. در سوره انفال آیه ۴۶ میخوانیم: «وَاَطيعُوا اللّٰهَ وَرَسولَهُ وَلا تَنازَعوا فَتَفشَلوا وَتَذهَبَ ريحُكُم وَاصبِروا ؕ اِنَّ اللّٰهَ مَعَ الصّابِرينَ»؛ «و از خدا و رسولش فرمان ببرید و با یکدیگر نزاع نکنید که سست شوید و قدرت شما از بین برود؛ و صبر کنید؛ قطعاً خداوند با صابران است.» این آیه نشان میدهد که صبر در میدان نبرد و در برابر دشمن، عاملی حیاتی برای پیروزی است. پیامبران الهی نیز از برجستهترین مصادیق اهل صبر در قرآن هستند. پیامبرانی چون ایوب (ع) در برابر بیماری و از دست دادن اموال و فرزندان، یعقوب (ع) در فراق یوسف (ع)، یوسف (ع) در زندان و دوری از خانواده، و پیامبر اسلام (ص) در برابر آزار و اذیت مشرکین و سالها تلاش برای هدایت مردم، نمونههای بارزی از صبر در تمام ابعاد آن هستند. قرآن این پیامبران اولوالعزم را به دلیل صبر و استقامتشان ستوده و آنها را الگو معرفی کرده است. ویژگیهای اهل صبر در قرآن، فراتر از تحمل صرف مشکلات است. آنها در هنگام سختیها مضطرب نمیشوند، به خداوند گمان بد نمیبرند، و امید خود را از دست نمیدهند. بلکه با آرامش و توکل، به یاد خداوند میافتند و با توسل به نماز و دعا، از او یاری میجویند. آنها کسانی هستند که به قضا و قدر الهی راضیاند و در برابر مقدرات الهی تسلیماند. از نشانههای برجسته اهل صبر، این است که آنها در هنگام آسایش و نعمت نیز شکرگزارند و نعمتهای الهی را در مسیر صحیح به کار میبرند، زیرا میدانند که شکرگزاری نیز نوعی صبر در قبال بهرهمندی صحیح از نعمتهاست. قرآن پاداشهای بسیار بزرگی برای اهل صبر وعده داده است: از جمله همراهی خداوند: «إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ»، مغفرت و رحمت الهی، اجر عظیم بیحساب: «إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُم بِغَيْرِ حِسَابٍ» (زمر ۱۰)، هدایت و بشارت: «أُولَٰئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ ۖ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ» (بقره ۱۵۷)، و در نهایت بهشت جاودان. این پاداشها نشاندهنده جایگاه رفیع صبر در نزد خداوند و اهمیت این صفت در مسیر تکامل روحی و رسیدن به سعادت ابدی است. بنابراین، هر مؤمنی که این ویژگیها را در خود پرورش دهد و در طول زندگی خود در برابر انواع آزمایشها، در انجام عبادات، و در دوری از گناهان، پایداری و استقامت نشان دهد، در زمره «اهل صبر» قرار میگیرد و مشمول وعدههای الهی خواهد شد. این ستایش، نه به گروهی خاص، بلکه به هر فرد با ایمانی تعلق دارد که با صبر و شکیبایی، خود را به نور الهی نزدیکتر سازد و در مسیر حق استوار بماند. اهل صبر کسانی هستند که در هر شرایطی، اتصال خود را با خالق هستی حفظ میکنند و در پیچ و خمهای زندگی، هرگز از رحمت و یاری او ناامید نمیشوند، بلکه با اتکال به قدرت لایزال الهی، هر مشکلی را فرصتی برای رشد و تقرب بیشتر به خدا میدانند.
ای کسانی که ایمان آوردهاید، از صبر و نماز یاری جویید؛ قطعاً خدا با صابران است.
و حتماً شما را با چیزی از ترس و گرسنگی و کاستی اموال و جانها و ثمرات میآزماییم؛ و به صابران بشارت ده.
بگو: ای بندگان من که ایمان آوردهاید، از پروردگارتان پروا کنید. برای کسانی که در این دنیا نیکی کردهاند، پاداش نیکو است و زمین خدا وسیع است. همانا صابران پاداش خود را بیحساب دریافت میکنند.
آوردهاند که در دوران پادشاهی عادلی، مردی بود بسیار شکیبا که هرگز از سختیها شکایتی نمیکرد. روزی به او گفتند: «چگونه است که در این همه مشقت، همیشه چهرهای گشاده و روحیهای آرام داری؟» او لبخندی زد و گفت: «من با خود عهد کردهام که هرگز از فضل خدا مأیوس نشوم و هرچه او مقدر کند، با صبر و رضایت بپذیرم. میدانم که پس از هر تاریکی، روشنایی است و پس از هر سختی، آسانی.» این مرد صبور، در نهایت به واسطه همین شکیباییاش، به مقام و منزلتی رسید که همه از آن بهرهمند شدند، و مصداق سخن سعدی شد که: «صبر تلخ است ولیکن بر شیرین ثمر دهد.» صبر او نه تنها او را نجات داد، بلکه او را به منبع آرامش و امید برای دیگران بدل کرد.