پاسخ قرآن
احساس ناامیدی پس از ارتکاب مکرر گناه، تجربهای رایج اما خطرناک است که بسیاری از انسانها با آن دست و پنجه نرم میکنند. این حس یأس و ناتوانی، نه تنها مانعی بر سر راه بازگشت به سوی خداوند است، بلکه خود میتواند از دسیسههای شیطان باشد تا بنده را از رحمت واسعه الهی دور نگه دارد. قرآن کریم، این کتاب هدایت، با صراحت تمام به این مسئله پرداخته و راهکارها و امیدواریهای بیشماری را برای رهایی از این دام ناامیدی ارائه میدهد. درک صحیح از مفاهیمی چون رحمت الهی، توبه، مغفرت و نقش شیطان در وسوسه انسان، کلید اصلی غلبه بر این احساس است. قرآن بارها و بارها تأکید میکند که رحمت خداوند بیکران و فراگیر است. خداوند متعال خود را با صفات «الرحمن» و «الرحیم» معرفی میکند؛ صفاتی که نشاندهنده گستردگی و ابدیت رحمت اوست. حتی برای گناهکارانی که بارها مرتکب خطا شدهاند، باب رحمت الهی هرگز بسته نمیشود. در سوره زمر، آیه ۵۳، خداوند متعال با لحنی سرشار از شفقت و امید میفرماید: «قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَىٰ أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا ۚ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ»؛ بگو: «ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کردهاید، از رحمت خداوند ناامید نشوید؛ خداوند همه گناهان را میآمرزد؛ زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است.» این آیه، چراغی روشن در تاریکی ناامیدی است. کلمه «اسرفوا» به معنای زیادهروی در گناه است، یعنی حتی کسانی که در گناه غرق شدهاند و گناهان زیادی مرتکب شدهاند، نباید از رحمت الهی ناامید شوند. خداوند وعده غفران همه گناهان را داده، مگر گناه شرک که بدون توبه بخشیده نمیشود. این وعده، نوری است برای قلبهای خسته و ناامید که احساس میکنند دیگر راهی برای بازگشت ندارند. یکی از مهمترین مفاهیمی که قرآن برای رهایی از ناامیدی از تکرار گناه معرفی میکند، مفهوم «توبه نصوح» یا توبه خالصانه است. توبه به معنای بازگشت است؛ بازگشت از راه خطا به راه راست، بازگشت از نافرمانی به سوی فرمانبرداری. قرآن کریم در سوره تحریم، آیه ۸ میفرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَّصُوحًا عَسَىٰ رَبُّكُمْ أَن يُكَفِّرَ عَنكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَيُدْخِلَكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ...»؛ ای کسانی که ایمان آوردهاید، به سوی خدا توبهای خالصانه کنید، امید است پروردگارتان گناهانتان را از شما محو کند و شما را به باغهایی که از زیر آنها نهرها جاری است، وارد سازد. نکته کلیدی در توبه، «خالصانه» بودن آن است. توبه خالصانه چهار رکن دارد: پشیمانی واقعی از گناه گذشته، تصمیم جدی بر ترک گناه در زمان حال، عزم راسخ بر عدم بازگشت به آن در آینده، و جبران حقوق الناس (حقوق مردم) اگر گناه مرتبط با آن بوده باشد. اگر کسی هر بار پس از ارتکاب گناه، با همین چهار شرط توبه کند، خداوند توبه او را میپذیرد، حتی اگر گناه را چندین بار تکرار کرده باشد. مهم این است که ناامید نشویم و هر بار که پایمان لغزید، دوباره برخیزیم و با خلوص نیت به سوی خدا بازگردیم. این تکرار توبه، نشاندهنده اراده و کوشش بنده برای قرب الهی است، حتی اگر در این مسیر دچار خطا شود. همچنین، قرآن کریم نقش شیطان را در ایجاد ناامیدی برای بندگان روشن میسازد. شیطان بزرگترین دشمن انسان است و هدف اصلی او گمراهی و انحراف انسان از مسیر الهی است. یکی از مهمترین روشهای شیطان برای رسیدن به این هدف، ایجاد یأس و ناامیدی در دل بندگان است. او به انسان القا میکند که گناهانت آنقدر بزرگ و زیادند که دیگر راه بازگشتی نیست و خداوند تو را نخواهد بخشید. این وسوسه، دقیقاً در تضاد با آموزههای قرآنی درباره رحمت بینهایت الهی است. خداوند در آیات متعددی بر این حقیقت تأکید میکند که شیطان دشمن آشکار انسان است و نباید از وسوسههای او تبعیت کرد. به عنوان مثال در سوره بقره، آیه ۱۶۸ میخوانیم: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلَالًا طَيِّبًا وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ ۚ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُّبِينٌ»؛ ای مردم، از آنچه در زمین حلال و پاکیزه است بخورید و از گامهای شیطان پیروی نکنید، که او دشمن آشکار شماست. ناامیدی از رحمت الهی، دقیقاً یکی از «گامهای شیطان» است که انسان را به سمت تباهی میکشاند. در نهایت، باید دانست که زندگی مومن، میدان جهاد اکبر است؛ جهادی علیه نفس اماره و وسوسههای شیطان. هر لغزش و گناه، به منزله یک چالش است که فرصتی برای توبه و بازگشت قویتر به سوی خدا فراهم میآورد. ایمان به اینکه خداوند توبه کنندگان را دوست دارد (سوره بقره، آیه ۲۲۲: «...إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ») و گناهان آنان را تبدیل به حسنات میکند (سوره فرقان، آیه ۷۰: «إِلَّا مَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُولَٰئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ ۗ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِيمًا») باید همواره در دل ما زنده باشد. این امید، محرکی است برای ادامه تلاش، حتی پس از لغزشها. پس، هرگز از رحمت پروردگارت ناامید مشو؛ درهای مغفرت او همیشه به روی بندگانش باز است، کافیست با خلوص نیت و ارادهای راسخ به سوی او بازگردیم و از او طلب یاری و بخشش کنیم. مسیر کمال، مسیری پرپیچ و خم است، اما با توکل بر خدا و تکیه بر رحمت او، میتوان بر هر مانعی غلبه کرد.
آیات مرتبط
قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَىٰ أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا ۚ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ
بگو: «ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کردهاید، از رحمت خداوند ناامید نشوید؛ خداوند همه گناهان را میآمرزد؛ زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است.»
زمر : 53
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَّصُوحًا عَسَىٰ رَبُّكُمْ أَن يُكَفِّرَ عَنكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَيُدْخِلَكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ يَوْمَ لَا يُخْزِي اللَّهُ النَّبِيَّ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ ۖ نُورُهُمْ يَسْعَىٰ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَبِأَيْمَانِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَتْمِمْ لَنَا نُورَنَا وَاغْفِرْ لَنَا ۖ إِنَّكَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ
ای کسانی که ایمان آوردهاید، به سوی خدا توبهای خالصانه کنید، امید است پروردگارتان گناهانتان را از شما محو کند و شما را به باغهایی که از زیر آنها نهرها جاری است، وارد سازد؛ در آن روز که خداوند پیامبر و کسانی را که با او ایمان آوردهاند خوار نمیسازد؛ نورشان پیشاپیش آنها و از سمت راستشان حرکت میکند؛ میگویند: پروردگارا! نور ما را کامل گردان و ما را بیامرز، همانا تو بر هر چیزی توانایی.
تحریم : 8
وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْمَحِيضِ ۖ قُلْ هُوَ أَذًى ۖ فَاعْتَزِلُوا النِّسَاءَ فِي الْمَحِيضِ ۖ وَلَا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّىٰ يَطْهُرْنَ ۖ فَإِذَا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ أَمَرَكُمُ اللَّهُ ۚ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ
و از تو درباره عادت ماهانه [زنان] میپرسند. بگو: آن رنجی است؛ پس در عادت ماهانه از زنان دوری کنید و با آنان نزدیکی نکنید تا پاک شوند؛ و چون پاک شدند، از آنجا که خداوند به شما فرمان داده، با آنان نزدیکی کنید. یقیناً خداوند توبه کنندگان را دوست دارد و پاکیزگان را دوست دارد.
بقره : 222
داستانی دلنشین
آوردهاند که در دوران گذشته، مردی بود که در گناهان بسیار غرق شده بود و هر بار که توبه میکرد، باز پای او میلغزید و به معاصی بازمیگشت. از بس این کار را تکرار کرده بود، ناامیدی بر دلش چیره گشت و با خود گفت: «این همه توبه و شکستن آن، دیگر چه فایدهای دارد؟ خداوند مرا نخواهد بخشید.» دلش تاریک شده بود و از رحمت حق تعالی مأیوس گشته بود. شبی در بستر خویش فکر میکرد و با آه و ناله میگفت: «ای وای، آیا راهی برای بازگشت من هست؟» در همان حال، صدایی در گوش جانش شنید که میگفت: «ای بنده من! گناهان تو هرچند بسیار باشد، اما عفو و بخشش من بسی بزرگتر است. مأیوس مباش! در رحمت من همیشه به روی توبهکنندگان گشوده است.» این ندای غیبی، مانند آبی گوارا بر کویر تشنه دلش بود. مرد از جا برخاست، با دلی پشیمان اما پر امید، دوباره دست به دعا برداشت و از آن پس، هرچند گاهی نفس اماره او را وسوسه میکرد، اما دیگر هرگز از رحمت و بخشش خداوند ناامید نشد و تا پایان عمر بر پیمان توبه خویش استوار ماند و خداوند نیز او را بخشید.