چرا گاهی از خیرخواهی پشیمان می‌شویم؟

احساس پشیمانی پس از انجام یک عمل خیرخواهانه، حس غریبی است که ممکن است بسیاری از ما آن را تجربه کرده باشیم. این حس ناخوشایند، اغلب ریشه در انتظارات ما از نتایج عمل خیرمان یا واکنش‌های دیگران دارد، در حالی که ماهیت حقیقی خیرخواهی در مکتب قرآن، بسیار فراتر از این انتظارات دنیوی است. قرآن کریم، پیوسته مؤمنان را به نیکی، احسان و انفاق در راه خدا فرا می‌خواند، اما در کنار آن، راهنمایی‌های دقیقی نیز ارائه می‌دهد که چگونه این اعمال خیر، هم در دنیا و هم در آخرت، به بهترین شکل ممکن ثمر بخشند و از هرگونه پشیمانی و حسرت، به دور باشند. ریشه اصلی پشیمانی از خیرخواهی، معمولاً در «نیت» ما نهفته است. اگر نیت ما از کمک کردن به دیگران، کسب تأیید، سپاسگزاری، شهرت، یا حتی بازگشت یک لطف در آینده باشد، طبیعی است که با عدم تحقق این انتظارات، حس سرخوردگی و پشیمانی به سراغمان آید. قرآن بارها بر «اخلاص» در عمل تأکید می‌کند؛ یعنی انجام هر کاری صرفاً برای رضایت خداوند متعال، بدون چشم‌داشت به پاداش و ستایش از سوی انسان‌ها. هنگامی که نیت ما خالص برای خدا باشد، واکنش یا عدم واکنش مردم، قدردانی یا ناسپاسی آن‌ها، دیگر نمی‌تواند بر دل ما تأثیری بگذارد و حس پشیمانی را در ما ایجاد کند. چون پاداش اصلی ما، نه از خلق که از خالق انتظار می‌رود و او هرگز در پاداش دادن کوتاهی نمی‌کند. آیات قرآن، به طور صریح به این موضوع می‌پردازند. به عنوان مثال، در سوره بقره، آیه ۲۶۴ خداوند می‌فرماید: «یَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُم بِالْمَنِّ وَالْأَذَىٰ كَالَّذِي يُنفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلَا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ...» یعنی: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، صدقات خود را با منّت گذاشتن و آزار رساندن باطل نکنید، مانند کسی که مالش را برای خودنمایی به مردم انفاق می‌کند و به خدا و روز آخرت ایمان ندارد...» این آیه به وضوح هشدار می‌دهد که منّت گذاشتن بر کسی که به او خیر رسانده‌ایم یا آزار رساندن به او، می‌تواند پاداش عمل خیر را از بین ببرد. پشیمانی ما نیز نوعی منّت درونی است که از عدم دریافت «آنچه انتظار داشتیم» ناشی می‌شود. این آیه نشان می‌دهد که اگر عمل خیر ما برای خودنمایی یا با انتظار قدردانی از مردم باشد، مانند بذری است که بر روی سنگی کاشته شده و با اندک بارانی (در اینجا، عدم تحقق انتظارات ما) شسته شده و اثری از آن باقی نمی‌ماند. در مقابل، آیه ۲۶۲ همین سوره می‌فرماید: «الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ لَا يُتْبِعُونَ مَا أَنفَقُوا مَنًّا وَلَا أَذًى لَّهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ» یعنی: «کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می‌کنند، سپس در پی آنچه انفاق کرده‌اند، منّت نمی‌گذارند و آزاری نمی‌رسانند، پاداش آن‌ها نزد پروردگارشان است؛ و نه ترسی بر آن‌هاست و نه غمگین می‌شوند.» این آیه گویی نسخه شفا‌بخش برای رهایی از پشیمانی است. وعده می‌دهد که اگر خیرخواهی بدون منّت و آزار باشد، نه تنها پاداش عظیمی نزد خدا دارد، بلکه هیچ خوف و اندوهی (از جمله پشیمانی) به آن‌ها دست نخواهد داد. یکی دیگر از دلایل پشیمانی، ممکن است عدم درک این حقیقت باشد که بازگشت خیر و نیکی، عمدتاً به خود ما بازمی‌گردد، نه لزوماً از طریق همان شخصی که به او کمک کرده‌ایم. در سوره بقره، آیه ۲۷۲ می‌خوانیم: «...وَمَا تُنفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلِأَنفُسِكُمْ ۚ وَمَا تُنفِقُونَ إِلَّا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ ۚ وَمَا تُنفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنتُمْ لَا تُظْلَمُونَ» یعنی: «...و هر خیری که انفاق کنید، برای خودتان است؛ و انفاق نمی‌کنید مگر برای طلب خشنودی خدا. و هر خیری که انفاق کنید، به طور کامل به شما بازگردانده می‌شود و به شما ستمی نخواهد شد.» این آیه به زیبایی بیان می‌کند که هر کار خیری که انجام می‌دهیم، نفع و برکت آن در نهایت به خودمان بازمی‌گردد. این بازگشت می‌تواند به صورت آرامش روحی، گشایش در کارها، حفظ از بلایا، افزایش رزق، و بالاتر از همه، پاداش اخروی باشد. وقتی این دیدگاه عمیق قرآنی را درک کنیم، دیگر نیازی به تأیید خارجی نخواهیم داشت و احساس پشیمانی جای خود را به اطمینان و رضایت الهی خواهد داد. همچنین، نباید از وسوسه‌های شیطان غافل شد. شیطان همواره در کمین است تا اعمال نیک انسان‌ها را بی‌اثر کند یا انگیزه‌های آن‌ها را تضعیف نماید. ایجاد حس پشیمانی پس از یک عمل خیر، یکی از ترفندهای اوست تا انسان را از ادامه راه نیکی بازدارد. او سعی می‌کند با بزرگ‌نمایی ناسپاسی‌ها یا کوچک شمردن اثر عمل خیر، ما را دلسرد کند. مقابله با این وسوسه‌ها نیازمند تقویت ایمان، توکل به خدا و یادآوری پاداش‌های بی‌پایان الهی است. در نهایت، برای رهایی از این حس پشیمانی، باید همواره نیت خود را بازبینی کنیم. آیا خیرخواهی ما واقعاً برای خداست؟ آیا انتظار بازگشت یا قدردانی داریم؟ اگر پاسخ مثبت است، باید تلاش کنیم نیت خود را خالص‌تر کنیم. باید بدانیم که ارزشمندترین پاداش، پاداشی است که از سوی پروردگار عالمیان می‌رسد، و او به نیکوکاران پاداش کامل و بی‌حد و حصر می‌دهد. صبر و شکیبایی نیز در این مسیر اهمیت دارد. چه بسا خیری که امروز انجام می‌دهیم، ثمره‌اش در آینده‌ای دورتر و به شکلی غیرمنتظره به ما بازگردد. با توکل بر خدا و یقین به وعده‌های الهی، می‌توانیم قلب خود را از هرگونه پشیمانی پاک کنیم و لذت حقیقی خیرخواهی را تجربه نماییم.