پاسخ قرآن
احساس سنگینی یا دشواری در درک برخی آیات قرآن کریم، تجربه‌ای است که بسیاری از مسلمانان و حتی غیرمسلمانان ممکن است با آن روبرو شوند. این احساس نه تنها طبیعی است، بلکه از جنبه‌های مختلفی قابل بررسی و تبیین است که ریشه‌های قرآنی و حکمت‌های الهی در پس آن نهفته است. درک این دلایل می‌تواند به ما کمک کند تا با دیدگاهی بازتر و قلبی آماده‌تر به آیات الهی بنگریم و از این دریای بی‌کران معرفت بهره‌مند شویم. قرآن، کتاب هدایت برای تمام بشریت است و خداوند متعال آن را به شیوه‌ای نازل کرده که برای همگان، در سطوح مختلف درک و ایمان، حامل پیام باشد. اما همین گستردگی و عمق، گاهی اوقات چالش‌هایی را نیز برای فهم ایجاد می‌کند. یکی از اصلی‌ترین دلایل این امر، که خود قرآن نیز به آن اشاره کرده است، وجود آیات محکمات و متشابهات است. در سوره آل عمران، آیه ۷، خداوند می‌فرماید: «هُوَ الَّذِي أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ ۖ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِيلِهِ ۗ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ ۗ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا ۗ وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ.» (اوست کسی که این کتاب را بر تو نازل کرد، که پاره‌ای از آن، آیات محکم (صریح و روشن) است که آنها اساس کتابند؛ و پاره‌ای دیگر، متشابهات (دارای ابهام و نیاز به توضیح) هستند. اما کسانی که در دلهایشان کژی است، از متشابه آن پیروی می‌کنند تا فتنه به پا کنند و تأویل آن را بجویند، در حالی که تأویل آن را جز خدا نمی‌داند؛ و راسخون در علم می‌گویند: ما به آن ایمان آوردیم، همه از جانب پروردگار ماست. و جز خردمندان کسی پند نمی‌گیرد.) این آیه به وضوح بیان می‌کند که برخی آیات، صریح و واضح‌اند و ستون فقرات دین را تشکیل می‌دهند (محکمات)، در حالی که برخی دیگر (متشابهات) معنای عمیق‌تری دارند که فقط خداوند و راسخون در علم به حقیقت آنها واقف‌اند. برای عموم مردم، تلاش برای درک کامل متشابهات بدون دانش کافی، می‌تواند منجر به سردرگمی یا حتی کج‌فهمی شود، و این همان حس سنگینی را ایجاد می‌کند. دلیل دیگر، ماهیت برخی دستورات و احکام الهی است. قرآن کریم، علاوه بر بیان داستان‌ها، بشارت‌ها و انذارها، شامل احکام و دستوراتی است که ممکن است با خواسته‌های نفسانی ما یا عرف جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کنیم، در تضاد باشند. عمل به این احکام نیاز به جهاد با نفس، صبر و استقامت دارد. به عنوان مثال، آیات مربوط به انفاق، جهاد، حجاب، یا قوانین مالی و اجتماعی، ممکن است در نگاه اول برای برخی دشوار یا سنگین به نظر برسند. این دشواری، نه در کلام الهی، بلکه در چگونگی تطابق دادن آن با زندگی و تمایلات شخصی ماست. خداوند در قرآن بارها تأکید می‌کند که دنیا محل آزمایش و ابتلا است. در سوره عنکبوت، آیه ۲ و ۳ می‌فرماید: «أَحَسِبَ النَّاسُ أَن يُتْرَكُوا أَن يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ ﴿٢﴾ وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ ۖ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ ﴿٣﴾» (آیا مردم گمان کردند همین که بگویند ایمان آوردیم، رها می‌شوند و مورد آزمایش قرار نمی‌گیرند؟ ﴿۲﴾ و به یقین کسانی را که پیش از ایشان بودند، آزمودیم؛ تا خدا کسانی را که راست گفته‌اند، بشناسد و دروغگویان را نیز معلوم دارد. ﴿۳﴾) این آزمایش‌ها گاهی از طریق همین احکام و دستورات قرآن صورت می‌گیرد که پذیرش و عمل به آنها، نشان‌دهنده صدق ایمان است و ممکن است حس سنگینی را در پی داشته باشد. سومین دلیل، وضعیت قلبی و روحی فرد قاری یا شنونده است. قرآن، برای مؤمنان شفا و رحمت است، اما برای ظالمان جز خسران نمی‌افزاید، همانطور که در سوره اسراء، آیه ۸۲ آمده است: «وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِينَ ۙ وَلَا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَسَارًا.» (و ما آنچه را که برای مؤمنان شفا و رحمت است، از قرآن نازل می‌کنیم؛ و ستمگران را جز زیان نمی‌افزاید.) قلبی که به گناه آلوده شده، روحی که در پی هواهای نفسانی است، یا ذهنی که با تعصب و پیش‌داوری به قرآن نگاه می‌کند، ممکن است آیات الهی را سنگین، گنگ یا حتی غیرقابل پذیرش بیابد. در مقابل، قلبی پاک، روحی تشنه هدایت و ذهنی پذیرا، حتی از آیات متشابه نیز درس می‌گیرد و در برابر احکام دشوار، سر تسلیم فرود می‌آورد. این سنگینی ممکن است نشانه‌ای باشد برای رجوع به خویشتن و پاکسازی قلب و ذهن. چهارمین عامل، عدم وجود دانش کافی و تخصص در علوم قرآنی است. فهم عمیق قرآن نیازمند آشنایی با زبان عربی، اسباب نزول، شأن نزول، علم تفسیر، تاریخ اسلام، احادیث نبوی و دیگر علوم مرتبط است. کسی که بدون این ابزارها به سراغ قرآن می‌رود، ممکن است در فهم برخی آیات با دشواری روبرو شود. این امر به معنای آن نیست که قرآن فقط برای متخصصان است، بلکه بدان معناست که برای دستیابی به عمق برخی آیات، نیاز به یلم و پژوهش است. از این رو، توصیف می‌شود که در کنار تلاوت قرآن، به مطالعه تفاسیر معتبر و مراجعه به اهل علم بپردازیم تا زوایای پنهان آیات برایمان روشن شود. در نهایت، این حس سنگینی می‌تواند خود یک دعوت باشد؛ دعوتی به تأمل بیشتر، صبر، طلب یاری از خداوند و تلاش برای پاکسازی روح و قلب. قرآن کلام زنده الهی است و هر بار که آن را می‌خوانیم، ممکن است درک جدیدی از آن بیابیم. اگر آیاتی برایتان سنگین است، این فرصتی است برای رشد و تکامل معنوی. به جای دلسرد شدن، می‌توانید این سنگینی را به عنوان نشانه‌ای برای تلاش بیشتر در مسیر فهم و عمل به قرآن تلقی کنید، با توکل بر خداوند و استعانت از او در این مسیر قدم بردارید. هر قدمی که در جهت درک عمیق‌تر و عمل به قرآن برداشته شود، حتی اگر با دشواری همراه باشد، خود عبادتی بزرگ و مایه تقرب به پروردگار است.
آیات مرتبط
هُوَ الَّذِي أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ ۖ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِيلِهِ ۗ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ ۗ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا ۗ وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ
اوست کسی که این کتاب را بر تو نازل کرد، که پاره‌ای از آن، آیات محکم (صریح و روشن) است که آنها اساس کتابند؛ و پاره‌ای دیگر، متشابهات (دارای ابهام و نیاز به توضیح) هستند. اما کسانی که در دلهایشان کژی است، از متشابه آن پیروی می‌کنند تا فتنه به پا کنند و تأویل آن را بجویند، در حالی که تأویل آن را جز خدا نمی‌داند؛ و راسخون در علم می‌گویند: ما به آن ایمان آوردیم، همه از جانب پروردگار ماست. و جز خردمندان کسی پند نمی‌گیرد.
آل عمران : 7
أَحَسِبَ النَّاسُ أَن يُتْرَكُوا أَن يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ
آیا مردم گمان کردند همین که بگویند ایمان آوردیم، رها می‌شوند و مورد آزمایش قرار نمی‌گیرند؟
عنکبوت : 2
وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ ۖ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ
و به یقین کسانی را که پیش از ایشان بودند، آزمودیم؛ تا خدا کسانی را که راست گفته‌اند، بشناسد و دروغگویان را نیز معلوم دارد.
عنکبوت : 3
وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِينَ ۙ وَلَا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَسَارًا
و ما آنچه را که برای مؤمنان شفا و رحمت است، از قرآن نازل می‌کنیم؛ و ستمگران را جز زیان نمی‌افزاید.
اسراء : 82
داستانی دلنشین
حکایت کنند که مردی دانا در گلستان سعدی، با جوانی روبرو شد که از درک برخی سخنان حکیمان ناله می‌کرد و می‌گفت: «ای حکیم، پاره‌ای از کلمات تو را درک نتوانم، گویی بر دل من سنگینی می‌کند!» حکیم لبخندی زد و گفت: «ای جوان، کلام حکیم را چون غذای لطیف مدان که هر کس به آسانی هضم کند. برخی طعام‌ها را به دندان قوی باید جوید تا شیرینی و قوت آن آشکار شود. این سنگینی که می‌یابی، نه از سخن است، که از توست. نیک بنگر که شاید دلت از غبار غفلت پوشیده باشد یا چشمت به ظواهر خیره مانده و از باطن بی‌خبر. همچنان که زر را در آتش امتحان کنند تا خالص گردد، سخن حق نیز دل را آزماید تا آنچه در نهان داری، آشکار شود. صبر کن و طلب معرفت کن، که هر سنگینی در راه طلب، خود پلی است به سوی سبکبالی و روشنی.» جوان با این سخن، به خود آمد و فهمید که دشواری درک، دعوتی است به تزکیه و تفکر بیشتر، نه دلیلی بر نقص کلام.