آیا خدا به افکاری که نگفتم هم توجه دارد؟

بله، قطعاً و بدون هیچ تردیدی، خداوند متعال به افکار و نیات پنهان ما، حتی آن‌هایی که هرگز به زبان نیاورده‌ایم، آگاه و واقف است. این یکی از اساسی‌ترین و زیباترین صفات خداوند در قرآن کریم است: صفت "علیم" یا دانای مطلق. علم الهی حد و مرزی نمی‌شناسد و شامل آشکار و پنهان، گفته و ناگفته، ظاهر و باطن می‌شود. نه تنها اعمال ما، بلکه کوچک‌ترین زمزمه‌های قلبی و خطورات ذهنی ما نیز از دیدگاه نافذ او پنهان نمی‌ماند. قرآن کریم در آیات متعددی به این حقیقت اشاره فرموده است تا ما انسان‌ها بدانیم که نه تنها خداوند بر اعمال ظاهری ما نظارت دارد، بلکه بر عالم درون و اسرار نهان قلوبمان نیز کاملاً محیط است. یکی از واضح‌ترین آیات در این زمینه، آیه ۲۸۴ سوره بقره است که می‌فرماید: "لِّلَّهِ مَا فِى ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِى ٱلْأَرْضِ ۗ وَإِن تُبْدُوا۟ مَا فِىٓ أَنفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحَاسِبْكُم بِهِ ٱللَّهُ ۖ فَيَغْفِرُ لِمَن يَشَآءُ وَيُعَذِّبُ مَن يَشَآءُ ۗ وَٱللَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَىْءٍۢ قَدِيرٌ" (آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است، از آن خداست. و اگر آنچه در دل‌های خود دارید، آشکار کنید یا پنهان سازید، خداوند شما را به آن محاسبه خواهد کرد؛ پس هر که را بخواهد می‌آمرزد و هر که را بخواهد عذاب می‌کند؛ و خدا بر هر چیزی تواناست.) این آیه به صراحت بیان می‌کند که خداوند هم از آنچه آشکار می‌کنیم و هم از آنچه پنهان می‌سازیم (ما فی أنفسکم) آگاه است و بر اساس آن محاسبه می‌کند. این "ما فی أنفسکم" به معنای هر چیزی است که در درون و در جان ماست، از جمله افکار، نیات، اعتقادات و احساسات. البته در مورد این آیه تفاسیر متعددی وجود دارد، به ویژه در مورد "محاسبه" افکار. بسیاری از علمای اسلام معتقدند که مراد از محاسبه در مورد افکار، تنها افکار گذرا و وسوسه‌های شیطانی نیست که انسان کنترلی بر آن ندارد. بلکه افکاری که تبدیل به نیت محکم می‌شوند، یا اعتقادات باطلی که در قلب ریشه می‌دوانند، و یا تصمیمات قطعی که انسان برای انجام عملی می‌گیرد (چه خیر و چه شر)، مورد توجه و محاسبه قرار می‌گیرند. به عبارت دیگر، یک "فکر بد" که بدون اختیار به ذهن می‌رسد و شخص فوراً آن را دور می‌کند، معمولاً مورد عقوبت قرار نمی‌گیرد، چرا که پیامبر اکرم (ص) فرمودند: "إِنَّ اللَّهَ تَجَاوَزَ لِأُمَّتِي مَا حَدَّثَتْ بِهِ أَنْفُسَهَا مَا لَمْ تَعْمَلْ أَوْ تَتَكَلَّمْ" (خداوند از امت من آنچه را که در دل‌هایشان خطور کند، مادامی که به آن عمل نکنند یا سخنی نگویند، درگذشته است). این حدیث نشان می‌دهد که فکرهای گذرا مورد بخشش و اغماض الهی هستند، اما نیات راسخ و پایدار، به‌ویژه اگر جنبه عملی پیدا کنند یا قلب را آلوده سازند، مورد نظر خداوندند. آیه دیگری که بر این موضوع تأکید دارد، آیه ۱۳ سوره مُلک است: "وَأَسِرُّوا۟ قَوْلَكُمْ أَوِ ٱجْهَرُوا۟ بِهِۦٓ ۖ إِنَّهُۥ عَلِيمٌۢ بِذَاتِ ٱلصُّدُورِ" (و سخن خود را پنهان کنید یا آشکار سازید؛ همانا او به آنچه در سینه‌هاست، داناست). "ذات الصدور" به معنای آنچه در سینه‌ها قرار دارد، یعنی پنهان‌ترین افکار، نیات و اسرار درونی انسان است. این آیه به ما اطمینان می‌دهد که هیچ چیز از آگاهی خداوند پنهان نیست، حتی آنچه که ما خودمان تلاش می‌کنیم از دیگران پنهان کنیم. او تنها شنونده سخنان ما نیست، بلکه کاوشگر درون و داننده رازهای نهان ماست. علاوه بر این، در سوره ق (آیه ۱۶) می‌خوانیم: "وَلَقَدْ خَلَقْنَا ٱلْإِنسَٰنَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِۦ نَفْسُهُۥ ۖ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ ٱلْوَرِيدِ" (و ما انسان را آفریدیم و می‌دانیم آنچه را که نفسش به او وسوسه می‌کند، و ما از رگ گردن به او نزدیکتریم). این آیه به اوج نزدیکی و آگاهی خداوند از انسان اشاره دارد. حتی "وسوسه" که نوعی فکر ناخواسته و گذرای شیطانی یا نفسانی است، از علم خداوند خارج نیست. نزدیکی خداوند از رگ گردن (حبل الورید) کنایه از احاطه کامل و آگاهی بی‌نهایت اوست، به گونه‌ای که هیچ فکری، هیچ قصدی و هیچ نیتی نمی‌تواند از او پنهان بماند. این آگاهی مطلق خداوند، هم منبع آرامش است و هم عاملی برای تقوا و مراقبه. از یک سو، مؤمنان درمی‌یابند که خداوند از تمامی دل‌مشغولی‌ها، آرزوها، نیت‌های خالصانه و مبارزات درونی آن‌ها آگاه است. وقتی کسی در دل خود نیت خیری دارد و توانایی انجام آن را ندارد، یا از روی اخلاص کاری را انجام می‌دهد که کسی جز خدا نمی‌داند، آرامش می‌یابد که پاداش او نزد خدا محفوظ است. از سوی دیگر، این آگاهی الهی باعث می‌شود که انسان همواره مراقب افکار و نیات خود باشد. کسی که می‌داند خدای بزرگ حتی به افکار ناگفته‌اش توجه دارد، سعی می‌کند قلب خود را از کینه‌ها، حسدها، غرور و هرگونه پلیدی پاک نگه دارد. این مراقبه درونی (مراقبه) و محاسبه نفس (محاسبه) به یک عادت تبدیل می‌شود. در مجموع، می‌توان گفت که علم خداوند به افکار ناگفته، یکی از پایه‌های اساسی ایمان به غیب و توحید است. این علم به ما می‌آموزد که ظاهر و باطن ما برای خداوند یکسان است. این موضوع مسئولیت ما را در قبال خود و نیاتمان بیشتر می‌کند و ما را به سوی پاکسازی درون و خلوص نیت در تمام امور زندگی سوق می‌دهد. دانستن اینکه خداوند به افکارمان آگاه است، به ما کمک می‌کند تا در خلوت نیز با او صادق باشیم و از ریاکاری بپرهیزیم، و در مسیر رشد معنوی و اخلاقی گام برداریم. این دانش، منبع قدرت، امید و مسئولیت‌پذیری است که زندگی انسان را از عمق و معنای بیشتری برخوردار می‌سازد.