پاسخ قرآن
در آموزههای متعالی قرآن کریم و سنت پیامبر اکرم (ص)، دعا کردن برای دیگران نه تنها یک عمل نیکو و ستوده است، بلکه به وضوح تأکید شده است که این عمل موجب ارتقاء و تعالی جایگاه دعا کننده نزد خداوند متعال میشود. این اصل قرآنی بر پایه مفاهیم گستردهای چون تعاون در نیکی، بخشش الهی، پاداش اعمال خیر و تزکیه نفس استوار است. اسلام بر اهمیت وحدت و همبستگی جامعه اسلامی تأکید فراوان دارد و دعا برای دیگران، یکی از زیباترین جلوههای این همبستگی و همدلی است. هنگامی که فردی برای برادر یا خواهر دینی خود، چه در مشکلات و چه در سعادت، دعا میکند، در حقیقت گامی فراتر از خودخواهی برداشته و مهرورزی، شفقت و ایثار را در وجود خود پرورش میدهد. یکی از محوریترین آیات در این زمینه که روح تعاون و همیاری را در جامعه اسلامی متجلی میسازد، آیه ۲ سوره مائده است که میفرماید: «وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ ۖ وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ». این آیه به صراحت مؤمنان را به همکاری در نیکی و پرهیزکاری دعوت میکند. دعا کردن برای دیگران، مصداق بارزی از «تعاون بر بِرّ» است. وقتی شما برای موفقیت، شفای بیماری، حل مشکل یا هدایت دیگری دعا میکنید، در حقیقت در مسیری از نیکی با او همکاری میکنید. این عمل، نشاندهنده یک قلب سلیم و روحیهای گسترده است که خیرخواهی برای دیگران را مقدم میشمارد. خداوند متعال نیز، چنین دلهای پاک و خیرخواهی را دوست دارد و پاداش اعمالشان را چند برابر میکند. این پاداش نه تنها میتواند شامل استجابت دعای خود فرد برای دیگران باشد، بلکه به صورت برکات معنوی و مادی در زندگی خود او نیز متجلی میگردد. علاوه بر این، قرآن کریم به صراحت بیان میدارد که هر عمل نیکی که انسان انجام میدهد، در نهایت به سود خود اوست. در سوره اسراء، آیه ۷ میخوانیم: «إِنْ أَحْسَنتُمْ أَحْسَنتُمْ لِأَنفُسِكُمْ ۖ وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا». این آیه یک قانون کلی در نظام الهی است: نیکی به خود انسان بازمیگردد. وقتی شما با تمام وجود و خلوص نیت برای دیگری دعا میکنید، این دعا یک «احسان» و یک «عمل صالح» است. این احسان، ابتدا به روح و قلب خود شما بازمیگردد و آن را تطهیر و تعالی میبخشد. قلب شما را از حسادت، کینه و خودخواهی پاک میکند و فضایی برای رشد صفات الهی مانند رحمت و کرم فراهم میآورد. این تزکیه نفس، خود بزرگترین پاداش معنوی است که انسان را به خداوند نزدیکتر میکند و درجات او را در این دنیا و آخرت بالا میبرد. از منظر قرآنی، تعالی واقعی نه در کسب مال و جاه، بلکه در کسب قرب الهی و تزکیه باطن است. دعا کردن، به خودی خود یک عبادت است؛ اوج بندگی و ارتباط با پروردگار. همانطور که در سوره غافر، آیه ۶۰ آمده است: «وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ». این آیه نشان میدهد که دعا کلید ارتباط مستقیم با خداست. وقتی این عبادت را نه تنها برای خود، بلکه برای دیگران نیز به جای میآورید، عمق بندگی و تسلیم شما در برابر اراده الهی بیشتر میشود. شما با این کار، رحمت واسعه خداوند را برای دیگران طلب میکنید و در حقیقت، خود را در مسیر رحمانیت و بخشندگی او قرار میدهید. این نوع دعا، فراتر از یک درخواست ساده است؛ بلکه نشاندهنده بینش عمیق ایمانی است که فرد، خود را جزئی از یک کل بزرگتر میبیند و سعادت جمعی را به سعادت فردی ترجیح میدهد. این نوع از خودگذشتگی و ایثار در دعا، یقیناً مورد لطف و عنایت ویژه خداوند قرار میگیرد و موجب افزایش درجات معنوی دعا کننده میشود. نمونهای بارز از دعای مؤمنان برای یکدیگر را میتوان در سوره حشر، آیه ۱۰ مشاهده کرد که در آن مؤمنان برای پیشینیان خود دعا میکنند: «وَالَّذِينَ جَاءُوا مِن بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْإِيمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنَا غِلًّا لِّلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّكَ رَءُوفٌ رَّحِيمٌ». این آیه نشان میدهد که دعا برای دیگران، حتی برای کسانی که از دنیا رفتهاند، جزئی از ایمان و نشانه سلامت قلب و عدم وجود کینه در آن است. وقتی شما قلبی عاری از کینه و مملو از خیرخواهی برای دیگران داشته باشید، این قلب محل تجلی نور الهی میشود و شما را به سوی تعالی رهنمون میگردد. این دعا، نه تنها برای دیگران طلب مغفرت میکند، بلکه برای خود دعا کننده نیز از خداوند میخواهد که قلبش را از هرگونه کینه و کدورت پاک نگه دارد. این همزمانی طلب مغفرت برای دیگران و تزکیه خویشتن، اوج حکمت و عمق تأثیرگذاری دعا برای دیگران را بر رشد معنوی فرد نشان میدهد. به طور خلاصه، دعا برای دیگران عملی است که از جوانب مختلف به تعالی و ارتقاء جایگاه دعا کننده منجر میشود. این عمل: ۱. نمادی از همکاری در نیکی و تقواست که خداوند آن را ستوده است. ۲. مصداق احسان است که ثمرات آن به خود انسان بازمیگردد و موجب تزکیه نفس میشود. ۳. نوعی عبادت خالصانه است که نشاندهنده عمق بندگی و اتصال با خداوند است. و ۴. باعث تقویت اخوت ایمانی و پاکی قلب میشود. همه اینها در مجموع، جایگاه فرد را نزد پروردگار بالا میبرد و سعادت دنیا و آخرت را برای او به ارمغان میآورد. بنابراین، هرگاه برای دیگری دست به دعا برمیدارید، بدانید که این دعای خیر، همچون بذری پاک، در باغ وجود خودتان نیز به ثمر مینشیند و شما را به سمت نور و رحمت الهی سوق میدهد.
آیات مرتبط
وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ ۖ وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۖ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ
و در نیکی و پرهیزگاری با یکدیگر همکاری کنید، و در گناه و ستمکاری همکاری نکنید؛ و از خدا بترسید، که قطعاً خدا سختکیفر است.
المائدة : 2
إِنْ أَحْسَنتُمْ أَحْسَنتُمْ لِأَنفُسِكُمْ ۖ وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا ۚ فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ الْآخِرَةِ لِيَسُوءُوا وُجُوهَكُمْ وَلِيَدْخُلُوا الْمَسْجِدَ كَمَا دَخَلُوهُ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَلِيُتَبِّرُوا مَا عَلَوْا تَتْبِيرًا
اگر نیکی کنید، به خودتان نیکی کردهاید؛ و اگر بدی کنید، به خودتان کردهاید. پس چون وعده آخرت فرا رسد، [دشمنان را میفرستیم] تا چهرههایتان را اندوهگین کنند و وارد مسجد شوند همان گونه که بار اول وارد شدند و هر چه را به دست آورده بودند، به کلی ویران کنند.
الإسراء : 7
وَالَّذِينَ جَاءُوا مِن بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْإِيمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنَا غِلًّا لِّلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّكَ رَءُوفٌ رَّحِيمٌ
و [نیز] کسانی که پس از آنان آمدهاند، میگویند: پروردگارا! ما را و برادران ما را که پیش از ما ایمان آوردهاند، بیامرز و در دلهای ما نسبت به کسانی که ایمان آوردهاند، کینهای قرار مده. پروردگارا! تو مسلماً بسیار مهربان و مهربانی.
الحشر : 10
داستانی دلنشین
در گلستان سعدی آمده است که تاجری مالاندیش، هرگاه به کاروانسرایی وارد میشد، نه تنها برای رونق تجارت خود دعا میکرد، بلکه در خلوت خود برای موفقیت و سلامتی دیگر بازرگانان نیز دست به دعا برمیداشت، حتی آنان که رقیبش بودند. دوستانش میگفتند: «ای نیکسیرت، چرا برای کسانی دعا میکنی که شاید در پی زیان تو باشند؟» تاجر لبخندی زد و گفت: «روزی در بحر، کشتیام دچار طوفان شد و نزدیک بود همه چیز از دست برود. در آن لحظه، با خود گفتم اگر این بلای عظیم بگذرد، زین پس نه تنها برای خود، که برای آسایش و سود دیگران نیز دعا خواهم کرد. از آن پس، هر بار که برای رقیبی خیری خواستم، خداوند نیز برکات خود را بر سفره من دو چندان کرد و دلم آرامتر شد. چه سود که دیگری غمگین باشد و من شاد؟ خیرخواهی برای همسایه، خود برکت خانه خویش است.»