پاسخ قرآن
مقایسه خود با دیگران، یک تمایل طبیعی انسانی است که ریشه در نیاز به تعلق، تایید و درک جایگاه فرد در جامعه دارد. با این حال، وقتی این مقایسه‌ها به حسادت، نارضایتی، و احساس حقارت منجر شوند، می‌توانند به روح و روان آدمی آسیب جدی وارد کنند. از دیدگاه قرآن کریم، راهکارهایی عمیق و بنیادین برای رهایی از دام مقایسه و رسیدن به آرامش و قناعت درونی ارائه شده است که عمدتاً بر شناخت خداوند، درک حکمت الهی، شکرگزاری، و تمرکز بر مسیر فردی و اخروی استوار است. اولین و مهم‌ترین گام برای رهایی از مقایسه، درک عمیق مفهوم "رزق" و "فضل" الهی است. قرآن به صراحت بیان می‌دارد که خداوند روزی و فضل خود را بر اساس حکمت بی‌نهایت خویش، به اشکال مختلف و به اندازه معین بین بندگانش تقسیم کرده است. این تفاوت‌ها در رزق، جایگاه اجتماعی، توانایی‌ها، و حتی زیبایی‌های ظاهری، نه دلیلی بر برتری ذاتی یک فرد بر دیگری، بلکه امتحانی الهی و فرصتی برای رشد و شکرگزاری است. آیه 32 سوره نساء می‌فرماید: "وَلَا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ ۚ لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا ۖ وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ ۚ وَاسْأَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا" (و زنهاری که آرزو نکنید آنچه را که خداوند به سبب آن بعضی از شما را بر بعضی دیگر فضیلت داده است. برای مردان بهره‌ای از آنچه کسب کرده‌اند هست، و برای زنان نیز بهره‌ای از آنچه کسب کرده‌اند. و از فضل خدا بخواهید، که همانا خداوند به هر چیزی داناست). این آیه به وضوح ما را از آرزو کردن و چشم داشتن به آنچه دیگران دارند باز می‌دارد و به جای آن، توصیه می‌کند که از فضل خدا طلب کنیم، نه از داشتههای دیگران. این یعنی تمرکز بر مسیر و تلاش خودمان در چارچوب خواست الهی. گام بعدی، تقویت روحیه شکرگزاری است. شکرگزاری کلید قناعت و رضایت درونی است. وقتی انسان به جای تمرکز بر نداشته‌ها و مقایسه خود با دیگران، بر نعمت‌هایی که خداوند به او عطا کرده (اعم از سلامتی، خانواده، استعدادها، فرصت‌ها و حتی چالش‌هایی که منجر به رشد او شده‌اند) تمرکز می‌کند، دریچه‌ای از آرامش و رضایت به روی قلبش گشوده میشود. خداوند در آیه 7 سوره ابراهیم می‌فرماید: "وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ ۖ وَلَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ" (و [به یاد آورید] هنگامی را که پروردگارتان اعلام فرمود: اگر شکرگزاری کنید، قطعاً بر شما می‌افزایم؛ و اگر ناسپاسی کنید، عذاب من بسیار شدید است). این آیه نه تنها برکت و افزایش در نعمتها را نتیجه شکرگزاری می‌داند، بلکه به طور غیرمستقیم به حالتی از آرامش درونی اشاره می‌کند که با شکرگزاری حاصل میشود و اجازه نمی‌دهد افکار مقایسه‌ای ذهن انسان را پریشان کند. همچنین، قرآن بر فردیت و مسئولیت شخصی هر انسان تأکید فراوان دارد. در روز قیامت، هر کس تنها با اعمال و کتاب اعمال خود مواجه خواهد شد، نه با داشته‌ها و موقعیت‌های دیگران. آیه 13 و 14 سوره اسراء می‌فرماید: "وَكُلَّ إِنسَانٍ أَلْزَمْنَاهُ طَائِرَهُ فِي عُنُقِهِ ۖ وَنُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ كِتَابًا يَلْقَاهُ مَنشُورًا. اقْرَأْ كِتَابَكَ كَفَىٰ بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَسِيبًا" (و عمل هر انسانی را به گردنش آویخته‌ایم؛ و روز قیامت کتابی را برایش بیرون می‌آوریم که آن را گشوده می‌یابد. [و به او گفته میشود:] کتاب خودت را بخوان؛ کافی است که امروز خودت حسابرس خویش باشی). این آیات به ما یادآوری می‌کنند که تمرکز ما باید بر اعمال و پیشرفت معنوی خودمان باشد، نه بر مقایسه با مسیر یا داشتههای دیگران. هر فردی دارای مسیر منحصر به فرد خود است، با چالش‌ها و نعمت‌های خاص خود، و حسابرسی نهایی بر اساس آنچه او کسب کرده، انجام میشود. این درک، بار روانی مقایسه را از دوش انسان برمی‌دارد و او را به سمت خودشناسی و خودسازی رهنمون می‌سازد. علاوه بر این، تقویت ایمان به "قدر" و تقدیر الهی، نقش بسزایی در کاهش مقایسه دارد. پذیرش این واقعیت که هر آنچه در جهان رخ می‌دهد، با علم و اراده خداوند است، به انسان آرامش می‌دهد و از حسرت خوردن بر آنچه ندارد یا آنچه دیگران دارند، جلوگیری می‌کند. این به معنای انفعال نیست، بلکه به معنای تلاش در مسیر درست و سپس توکل بر خدا و رضایت به قضای اوست. در نهایت، تمرکز بر هدف اصلی خلقت یعنی بندگی و رضایت خداوند، باعث میشود که ارزش‌های دنیوی و مقایسه‌های مادی در نظر انسان کم‌رنگ شوند. وقتی هدف اصلی انسان کسب رضایت الهی و سعادت اخروی باشد، دیگر داشتههای زودگذر دیگران نمی‌تواند او را از مسیرش منحرف کند و حسادت و مقایسه جای خود را به آرامش، قناعت و تلاش برای کمال انسانی می‌دهد. پس، برای رهایی از مقایسه، باید نگاه خود را از دیگران به سمت درون و به سوی خالق تغییر دهیم و با شکرگزاری، تلاش، و توکل، به آرامش حقیقی برسیم.
آیات مرتبط
وَلَا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ ۚ لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا ۖ وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ ۚ وَاسْأَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا
و زنهاری که آرزو نکنید آنچه را که خداوند به سبب آن بعضی از شما را بر بعضی دیگر فضیلت داده است. برای مردان بهره‌ای از آنچه کسب کرده‌اند هست، و برای زنان نیز بهره‌ای از آنچه کسب کرده‌اند. و از فضل خدا بخواهید، که همانا خداوند به هر چیزی داناست.
نساء : 32
وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ ۖ وَلَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ
و [به یاد آورید] هنگامی را که پروردگارتان اعلام فرمود: اگر شکرگزاری کنید، قطعاً بر شما می‌افزایم؛ و اگر ناسپاسی کنید، عذاب من بسیار شدید است.
ابراهیم : 7
وَكُلَّ إِنسَانٍ أَلْزَمْنَاهُ طَائِرَهُ فِي عُنُقِهِ ۖ وَنُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ كِتَابًا يَلْقَاهُ مَنشُورًا
و عمل هر انسانی را به گردنش آویخته‌ایم؛ و روز قیامت کتابی را برایش بیرون می‌آوریم که آن را گشوده می‌یابد.
اسراء : 13
داستانی دلنشین
در گلستان سعدی آمده است که یکی از دوستان حکیم، شکایت می‌کرد که پاپیچه‌ی او دریده است و توان خریدن کفشی نو را ندارد و از این بابت دلتنگ بود. در راه مسجد، مردی را دید که پاهایش را از دست داده بود و با سختی بر زمین می‌خزید. در آن لحظه، دوست حکیم از نارضایتی خود شرمنده شد و به خود گفت: «چقدر شکرگزارم که خدا را پاهای سالم دارم، حتی اگر کفشم دریده باشد.» این داستان زیبای سعدی به ما می‌آموزد که همواره کسانی هستند که اوضاعشان از ما دشوارتر است و با نگاه کردن به پایین‌تر از خودمان در امور دنیا و شکرگزاری، می‌توانیم از دام مقایسه‌های بیهوده رها شویم و به قناعت و آرامش برسیم.