در قرآن چگونه به نماز شب سفارش شده است؟

در آموزه‌های غنی و عمیق قرآن کریم، نماز شب که به آن «تهجد» یا «قیام اللیل» نیز گفته می‌شود، جایگاه بسیار ویژه‌ای دارد و به اشکال مختلف مورد سفارش و ترغیب قرار گرفته است. این عبادت اختیاری، نه تنها نشانه‌ای از تقوای عمیق و اخلاص بنده است، بلکه راهی برای رسیدن به کمالات معنوی و قرب الهی محسوب می‌شود. قرآن با بیانی شیوا و دلنشین، مؤمنان را به برخاستن از خواب در دل شب و خلوت با پروردگارشان دعوت می‌کند و فواید بی‌شماری را برای آن برمی‌شمرد. یکی از برجسته‌ترین و صریح‌ترین اشارات به نماز شب، در سوره مبارکه مزمل (سوره ۷۳ قرآن) آمده است. در ابتدای این سوره، خداوند متعال خطاب به پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ ﴿١﴾ قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلًا ﴿٢﴾ نِّصْفَهُ أَوِ انقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا ﴿٣﴾ أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا ﴿٤﴾ إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلًا ثَقِیلًا ﴿٥﴾ إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئًا وَأَقْوَمُ قِیلًا ﴿٦﴾» (ای جامه به خود پیچیده! شب را به جز کمی، به پا خیز. نیمی از آن را یا کمی از آن کم کن، یا [کمی] بر آن بیفزا و قرآن را با ترتیل بخوان. قطعاً ما به زودی سخنی سنگین بر تو القا خواهیم کرد. به راستی که عبادت و بیداری شبانه، تأثیرش سخت‌تر و گفتارش استوارتر است.) این آیات به وضوح پیامبر (ص) را مأمور به قیام در شب می‌کند و این دستور، اگرچه در ابتدا خطاب به ایشان است، اما به منزله الگویی برای تمام امت اسلامی است. عبارت «إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئًا وَأَقْوَمُ قِیلًا» به معنای این است که برخاستن در شب و عبادتی که در آن انجام می‌شود، از نظر تأثیرگذاری بر نفس و روح، محکم‌تر و از نظر گفتار (تلاوت قرآن یا دعا)، استوارتر و مؤثرتر است؛ چرا که ذهن در سکوت شب از دغدغه‌های روزانه آسوده است و ارتباط با خدا عمیق‌تر و صادقانه‌تر برقرار می‌شود. در این فضای آرام و خلوت، ریا و خودنمایی کمترین راه را دارد و بنده خالصانه به سوی پروردگارش روی می‌آورد. همچنین، آمادگی برای پذیرش «قولاً ثقیلاً» (وحی سنگین) که بر پیامبر نازل می‌شد، یکی از اهداف این شب‌زنده‌داری‌ها بود که نشان‌دهنده نقش تربیتی و آماده‌سازی روح برای رسالت‌های بزرگ است. در ادامه همین سوره، خداوند با رحمانیت خود، تخفیفی برای این عبادت قائل می‌شود و می‌فرماید: «إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنَىٰ مِن ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِّنَ الَّذِینَ مَعَکَ وَاللَّهُ یُقَدِّرُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ عَلِمَ أَن لَّن تُحْصُوهُ فَتَابَ عَلَیْکُمْ ۖ فَاقْرَأُوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَن سَیَکُونُ مِنکُم مَّرْضَىٰ وَآخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِن فَضْلِ اللَّهِ ۙ وَآخَرُونَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ ۖ فَاقْرَأُوا مَا تَیَسَّرَ مِنْهُ ۚ وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا ۚ وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنفُسِکُم مِّنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللَّهِ هُوَ خَیْرًا وَأَعْظَمَ أَجْرًا ۚ وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ ۖ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ ﴿٢٠﴾» (پروردگارت می‌داند که تو و گروهی از کسانی که با تو هستند، نزدیک دو سوم شب و نصف و یک سوم آن را به پا می‌خیزید؛ و خدا شب و روز را اندازه‌گیری می‌کند. او می‌داند که شما هرگز نمی‌توانید آن را به دقت حساب کنید، پس بر شما آسان گرفت. پس آنچه از قرآن برایتان میسر است بخوانید. او می‌داند که به زودی بیمارانی از شما پیدا می‌شوند و دیگرانی در زمین سفر می‌کنند تا از فضل خدا روزی بجویند، و گروهی دیگر در راه خدا جهاد می‌کنند؛ پس آنچه از آن برایتان میسر است بخوانید و نماز را برپا دارید و زکات را بپردازید و به خدا وامی نیکو دهید. و هر خیری را که برای خود پیش فرستید، آن را نزد خدا بهتر و پاداشش بزرگ‌تر خواهید یافت. و از خدا آمرزش بطلبید، که خدا آمرزنده و مهربان است.) این آیه نشان‌دهنده روح تسهیل و عدم سخت‌گیری در اسلام است. خداوند می‌داند که همه انسان‌ها توانایی یکسان در شب‌زنده‌داری ندارند و ممکن است مریض باشند، در سفر باشند، یا در پی کسب روزی حلال باشند. بنابراین، به جای مقدار زیاد، بر کیفیت و استمرار تأکید می‌کند و می‌فرماید: «آنچه از قرآن برایتان میسر است بخوانید.» این یعنی حتی چند آیه کوتاه، با حضور قلب و نیت خالص، ارزش و تأثیر عمیقی دارد و مهم، حفظ ارتباط و بهره‌برداری از این فرصت طلایی است. آیه دیگری که به صراحت از نماز شب سخن می‌گوید، آیه ۷۹ سوره اسراء است: «وَمِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّکَ عَسَىٰ أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامًا مَّحْمُودًا ﴿٧٩﴾» (و پاسی از شب را برای آن [قرآن] بیدار باش و نماز بگزار، که این افزون [و نفل] برای توست؛ امید است پروردگارت تو را به مقامی ستوده برانگیزد.) کلمه «تهجد» از ریشه «هجود» به معنای خوابیدن است و تهجد یعنی بیدار شدن از خواب برای عبادت. این آیه، نماز شب را یک عبادت «نافله» (اضافی و مستحب) معرفی می‌کند که موجب رسیدن به «مقام محمود» می‌شود. مقام محمود، جایگاه رفیعی است که پیامبر اکرم (ص) در قیامت به آن دست می‌یابد و از جمله آن، مقام شفاعت کبری است. این آیه نشان می‌دهد که شب‌زنده‌داری و مناجات‌های شبانه، کلید رسیدن به درجات عالی معنوی و قرب به خداوند است و تنها در خلوت شب است که انسان می‌تواند آن‌چنان ارتباطی عمیق با خالق برقرار کند که مستحق چنین پاداش عظیمی شود. همچنین، قرآن کریم در توصیف بندگان صالح و پرهیزکار، به ویژگی شب‌خیزی آنان اشاره می‌کند. در سوره ذاریات (سوره ۵۱) می‌فرماید: «کَانُوا قَلِیلًا مِّنَ اللَّیْلِ مَا یَهْجَعُونَ ﴿١٧﴾ وَبِالْأَسْحَارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ ﴿١٨﴾» (آنان کمی از شب را می‌خوابیدند، و در سحرگاهان آمرزش می‌خواستند.) این آیات به وضوح نشان می‌دهد که از ویژگی‌های مؤمنان واقعی و پرهیزکاران، خواب کم در شب و بهره‌برداری از لحظات سحر برای استغفار و طلب مغفرت است. سحرگاهان، زمان اوج آرامش و حضور قلب است و دعا و استغفار در آن لحظات، اثرات شگرفی دارد. این آیه به ما می‌آموزد که برای رسیدن به مقام متقین، باید از خواب شیرین شب گذشت و به ندای الهی لبیک گفت. در سوره سجده (سوره ۳۲) نیز ویژگی‌های مؤمنان راستین چنین توصیف شده است: «تَتَجَافَىٰ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ ﴿١٦﴾» (پهلوهایشان از بسترها جدا می‌شود و پروردگارشان را با بیم و امید می‌خوانند و از آنچه به آنان روزی داده‌ایم، انفاق می‌کنند.) تعبیر «تتجافی جنوبهم عن المضاجع» تصویری زیبا از ترک راحتی و آسایش خواب برای نایل شدن به درجات معنوی است. این افراد با ترکیبی از «خوف» از عذاب الهی و «طمع» در رحمت و مغفرت او، به مناجات می‌پردازند که نشان‌دهنده تعادل بین این دو حس در عبودیت است. به طور کلی، سفارش قرآن به نماز شب، فراتر از یک توصیه صرف است؛ بلکه یک برنامه تربیتی جامع برای خودسازی، تقویت اراده، افزایش اخلاص و عمق بخشیدن به رابطه با خداوند است. این عبادت در خلوت شب، به انسان فرصت می‌دهد تا بدون هیچ دغدغه‌ای، به تفکر و تدبر در آیات الهی بپردازد، از گناهان خود توبه کند و با تمام وجود، نیازهای خود را از خالق بی‌نیاز بخواهد. آرامش و سکوتی که در دل شب حکم‌فرماست، بهترین بستر را برای تمرکز و حضور قلب فراهم می‌کند و همین امر باعث می‌شود که نماز شب، از سایر عبادات متمایز و تأثیرگذارتر باشد. آثار و برکات نماز شب تنها به زندگی اخروی محدود نمی‌شود، بلکه در زندگی دنیوی نیز آرامش، بصیرت، صبر و مقاومت در برابر مشکلات را به ارمغان می‌آورد و دریچه‌هایی از توفیقات الهی را به روی انسان می‌گشاید. این سفارش قرآنی، دعوتی است به یک سفر درونی، به سوی نوری که تنها در تاریکی‌های شب قابل درک است و به قلبی پاک و روحی آماده نیاز دارد.